یادداشتی از مهرداد سید عسگری: کمتر کسی است که این روزها با سه تیتر خبری وب‌سایت‌های شرط‌بندی و شباهت بورس کنونی با قمار و قرعه‌کشی خودرو برخورد نکرده باشد. ارتباط و شباهت‌های رفتار جمعی در این سه حوزه را چگونه می‌توان تحلیل کرد و رفتارشناسی تمایل به قمار در اشخاص و حکومت‌ها چگونه تبیین می‌شود؟
برخی مطالعات رفتارشناسی اقتصادی در غرب نشان می‌دهد که تمایل به رفتار حمایتی از قمار در شرایط رکودی اتفاق می‌افتد و این جنبه باعث جذب کشورها و افراد برای سرمایه‌گذاری در نهاد یا فعالیتی می‌شود که اساساً ضد رکود است.
این نشان‌دهنده تاب‌آوری قمار نسبت به اثرات رکود اقتصادی است، و مردم و حکومت‌ها اساساً رفتار مشابهی در پیش می‌گیرند.
اما رفتار شهروندان و حکومت ایران به‌دلیل ممنوعیت این رفتار در کشور، ماهیتاً با دیگر کشورها متفاوت است و به شیوه‌ای نیمه‌پنهان و در زوایای دیگر عملیاتی می‌شود که سه موضوع خبری مذکور می‌تواند آن را برجسته کند.
چرا رفتارهای قمارگونه با این شدت رشد کرده‌اند؟
در سلسله‌مباحث اقتصاد رفتاری در حوزه ریزبخش‌ها (مردم) و کلان‌بخش‌ها (حکومت) نیاز شدید به رفع مشکلات، آن هم با شیوه‌ای سریع و غیرپیچیده احساس می‌شود و عدم تطابق امکانات و نیازها نیز مزید بر علت است، لذا این رفتار در هر دو حوزه حکومت و مردم شدیداً گسترش یافته است.
گسترش شدید و قارچ‌گونه وب‌سایت‌های کازینویی ساده‌ترین شکل علاقه‌مندی مردم به این حوزه است که اتفاقاً از شفاف‌ترین مدل‌های عملیاتی آن در حوزه اقتصاد ایرانیان است و شاید به دلیل همین بی‌واسطه‌گری در انجام خدمات به مردم، مورد پسند حاکمیت قرار نگرفته و حملات شدیدی را در حوزه قضایی و رسانه‌ای را موجب شده است.
ردیابی مصادیق کازینوداری مخفی در حاکمیت
در حوزه حکومت، نیاز شدید به کنترل نقدینگی و تأمین کسری بودجه، آن هم به شیوه‌ای سریع و کوتاه‌مدت دیده می‌شود. دمیدن بر تنور بورس اوراق بهادار و داغ کردن احساس نیاز مردم به حفظ ارزش پس‌اندازها و جنون اشرافی‌گری مصرفی رقابت‌گرایانه و ثروتمند شدنِ یک‌شبه، که به ارزشی پایدار در خانوارهای ایرانی تبدیل شده، دلیلی مهم بر تبدیل شدن بورس ایران برای ارضا نیازهای قمارگونه شده است. این نیاز عیناً در رفتارشناسی قمار، بزرگ‌ترین فاکتور برای ورود است: یک‌شبه ثروتمند شدن و بر مشکلات مالی فائق آمدن.
بورس به‌تنهایی بار این حوزه را به دوش نمی‌کشد
در حوزه خودرو نیز شرایط مشابه است. خودروسازان نیاز شدیدی به منابع مالی سریع‌الاستحصال و بی زبان دارند تا به صورت موقت بر نیازهای صنعت خود چیره گردند. تمایل مردم برای خرید خودرو این صنعت را وارد روزهای خاصی کرده است، به نحوی که قرعه‌کشی خودرو به عنوان راه‌حل نهایی از درون اتاق‌های فکر حاکمیت برون تراویده است .
نباید فراموش کرد که قرعه‌کشی ماهیتاً در حوزه فعالیت‌های قمارخانه‌ای است و در طبقه‌بندی صنف کازینوداری، فعالیتی است مبتنی بر شانس که غیرمهارتی طبقه‌بندی می‌شود. این امر خود اساساً افراد دیگری را برای شرکت کردن در ثبت‌نام تحریک خواهد کرد چراکه اصولاً قرعه‌کشی فعالیتی جذاب است. از این رو، پیش‌بینی این‌که متقاضیان شرکت در قرعه‌کشی خودرو افزایش چشمگیر داشته باشد، سخت نیست، زیرا هرکس در این قرعه‌کشی که ظاهری کاملاً برابر و سالم و عادلانه دارد برنده شود، از جایزه‌ای برخوردار می‌شود که عبارت است از اختلاف قیمت خودرو در بازار و کارخانه، و قطعاً رقمی فریبنده است.
بورس و دیگر حوزه‌های فعالیت‌های کازینویی
تازه‌ترین آمارها نشان می‌دهد که به ازای یک کد فعال بورسی (سرمایه گذار فعال) در سال ۱۳۹۵، ۲۴ سرمایه‌گذار فعال در سال جاری وجود دارد .
با عنایت به گزاره‌های تحلیلی مزبور می‌توان دریافت کسانی که با توجه به نیازهای قمار گونه وارد این بازار شده و از موج اولیه خرید شانسی و سودهای هیجانی بهره‌مند شده‌اند، به‌سادگی این بازار را فراموش نخواهند کرد و وارد حوزه دیگری از هیجانات این صنف خواهند شد که فعالیت‌های مهارت و فرصت‌محور است که شناخته‌شده‌ترین آن برای ایرانیان بازی پوکر است.
در این گونه فعالیت تازه بورس، قماربازان دانش خود را برای تشخیص فرصت‌ها با استفاده از دانش کلاسیک و تجربه در بازار روزآمد خواهند کرد و بازی ادامه‌دار خواهد بود. هم‌چنان‌که در بازی پوکر شانس نقش مهمی دارد، اما تسلط به فنون بازی نیز بسیار مهم است .
سود حاکمیت از این بازی چیست؟
حاکمیت در این حالت عملاً صحنه جدیدی را پیش روی خود دارد و با نهایت ظرافت می‌تواند از خطرات اجتماعی کوتاه‌مدت آن شانه خالی کند.
بی‌تردید کسانی که در قرعه‌کشی خودرو برنده نشوند، خیلی دغدغه بازگشت سریع پول خود را نخواهند داشت. کسانی که در بورس متحمل ضرر می‌شوند، عملاً نقدینگی خود را در این بازار خواهند باخت و حاکمیت از دود شدن نقدینگی، آن هم به دلیل مسئول بودن شخص و نه حاکمیت، بسیار فایده خواهد برد. اصولاً نباید فراموش کرد که دود شدن نقدینگی تولیدشده توسط حاکمیت و به دست مردم یکی دیگر از دلایل حکومت برای تنوره کشیدن بورس است .
در این قمار کلان، حاکمیت برنده نهایی خواهد بود، همانند کازینوداران که همواره برنده بازی‌اند.
رواج فعالیت‌های قمارخانه‌ای در ایران با نام و محتوای متفاوت شدت یافته است، بدون آن‌که همچون دیگر کشورها احتیاجی به برگزاری رفراندوم برای شکل علنی آن باشد یا متشرعان با آن به‌شکل عریان مخالفت کنند.