شماری از کارشناسان و فعالان حقوق مدنی، در اولین روز کنفرانس «ایران و گذار از استبداد»، دیدگاه‌های خود را در باره راه‌های گذار، موانع و اقدامات ضروری برای انجام این گذار را مطرح کردند.
این کنفرانس دو روزه، به شکل اینترنتی ۱۱ و ۱۲ بهمن ماه، از سوی سازمان حقوق بشر ایران برگزار شده است.
سازمان حقوق بشر ایران، هدف از برگزاری این وبینار را انتقال مباحث آکادمیک و تخصصی به بدنه جامعه و ایجاد گفت‌وگو میان شهروندان و متخصصان حوزه‌های مختلف اعلام کرده است.
در روز نخست این کنفرانس راجر گریفین، مجید توکلی، باتلومیه نووتارسکی، مایکل کارلبرگ و رجینا پائولوس سخن گفتند.
محمود امیری‌مقدم، مدیر سازمان حقوق بشر ایران، در این باره گفت: «جمهوری اسلامی در ۴۰ سال گذشته هیچ‌وقت تا این حد با بحران‌های مختلف روبه‌رو نبوده است. تغییرات عمده ممکن است با شتاب قابل توجهی روی دهند. برای اطمینان از رعایت حقوق بشر در آینده ایران، چه در دوران انتقالی و چه پس از آن، به سلسله بحث‌های عمومی در مورد زوایای مختلف گذار، نیاز داریم.»
راجر گریفین، تئوریسین سیاسی و پروفسور تاریخ مدرن در دانشگاه آکسفورد بروکس در بریتانیا، به عنوان اولین سخنران این وبینار، به طرح دیدگاه‌های خود درباره حکومت‌های توتالیتر و مذهبی و راه‌های گذار از این حکومت‌ها به دموکراسی پرداخت.
او گفت: «هر رژیم استبدادی در جهان، برای مشروعیت بخشیدن به نقض حقوق بشر به اصل دموکراسی استناد می کنند، در حالی که دفاع از حقوق بشر تنها در چارچوب لیبرال دموکراسی کثرت‌گرا قابل تحقق است.»
گریفین با اشاره به این واقعیت که از بررسی تلاش‌های پیشین در سطح جهان ناشی شده و نشان می‌دهد تلاش برای گذار به دموکراسی با مشکلات زیادی روبه راه است، نمونه‌هایی تاریخی در این زمینه را برشمرد.
مجید توکلی، کنشگر و پژوهشگر سیاسی ایرانی، نیز به عنوان دومین سخنران در این کنفرانس، دیدگاه‌های خود درباره گذار حداقلی و جامع‌گرایانه را مطرح کرد.
او گفت: «نظریه‌های گذار معمولاً ناکافی و نامرتبط هستند. یعنی معمولاً صورت‌بندی‌های پسینی هستند که گذارهای موفق یا ناموق در گذشته را مورد بررسی قرار می‌دهند و از بطن آنها صورت‌بندی‌هایی ارائه می‌شود.»
مجید توکلی افزود: «شرایط خاص هر کشور، اجازه نمی‌دهد که از نظریه‌های هر کشور برای کشوری دیگر استفاده کرد و عمدتاً به شکلی گزینشی از بخش‌هایی از آنها می‌توان و باید استفاده کرد.»
او گفت: «ما در دوران تمامیت خواهی و در کشوری زندگی می‌کنیم که تمامی ویژگی‌های تمامیت‌خواهی بر آن حاکم است و دوران سرکوب و سانسور را تحمل می‌کنیم و در نتیجه، ما هیچ نمونه مسالمت‌آمیزی برای گذار از رژیم‌های تمامیت‌خواه نداشته‌ایم.»
توکلی گفت: «در چنین وضعیتی، من و بسیاری از کسان دیگر به دنبال راهی دیگر هستیم که با پرهیز از خشونت‌های جنگی، راهی عملی برای رسیدن به دموکراسی بیابیم.»
او افزود: «برای یک گذار جامع‌گرایانه و حداقلی، روش مسالمت‌جویانه، به جای مسالمت‌آمیز را برای گذار از استبداد در ایران پیشنهاد می‌کنم.»
او گفت: «برنامه گذار صرفاً باید شامل خواسته حقوق اساسی و سیاسی باشد و معطوف به جهت‌گیری‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی قطعی نباشد و این امر را به مبارزه آزادانه احزاب و گروه‌های سیاسی واگذار کند. در دوران تمامیت‌خواهی ما فقط می‌توانیم برنامه‌ای حداقلی داشته باشیم که آغاز سیاست باشد.»
بارتلومیه نووتارسکی، حقوق‌دان قوانین اساسی و استاد علوم سیاسی در دانشگاه وروسلاو لهستان، در سخنرانی خود گفت: «من هنوز فکر می‌کنم دموکراسی تنها رژیمی است که این توان بالقوه را دارد که پروژه‌ای باز برای همه مردم باشد. دموکراسی نیاز به صبر دارد. دموکراسی به سیاستمداران دموکرات نیاز دارد.»
او با مروری بر فرآیند حرکت کشورهایی مثل لهستان، مصر و تونس به سمت یک حکومت و جامعه دموکراتیک پرداخت و تأکید کرد بزرگترین مشکل این بود که نخبگان سیاسی بعد از مدتی فاسد شدند.
نووتارسکی گفت مسئله اساسی این است که تضمینی برای حفاظت از دموکراسی به ویژه در دوران گذار آن وجود داشته باشد و در این راه، ابتدا باید به درک مشخصی از دموکراسی رسید.
او افزود: «با توجه به تجربه‌های قبلی، ما باید الگوهای جدیدی برای گذار به دموکراسی خلق کنیم.»
پس از او مایکل کارلبرگ، پروفسور مطالعات ارتباطی در دانشگاه وسترن واشینگتن، در سخنانی گفت: «ایرانی‌ها آرزوی گذار به دموکراسی را دارند و می‌خواهند کسانی که بر آنان حکومت می‌کنند، در فرآیندی شفاف و عادلانه و قانونی به حکومت رسیده باشند.»
او با وارد دانستن برخی از انتقادها به دموکراسی غربی خواستار آن شد کسانی که به دنبال دموکراسی برای ایران هستند، به الگوهایی فراتر از دموکراسی‌های موجود بیندیشند.
کارلبرگ احتمال نفوذ فساد در کارزارهای انتخاباتی در غرب را زیاد دانست و گفت: «این کارزارها نیاز به پول دارد و فراتر رفتن از دموکراسی‌های موجود مستلزم یادگیری اجتماعی پیوسته و جمعی و ظرفیت‌سازی و افزایش این ظرفیت‌هاست.»
او با بررسی نحوه انتخاباتی که بهاییان برای انتخاب نهادهای اداره کننده خود در جهان دارند، گفت: «بدون آنکه چنین نسخه‌ای را به ایران امروز تجویز کنم، یادآوری می‌کنم که این روش از سوی ایرانیان ابداع شده است.»
در ادامه این وبینار، رجینا پائولوس، وکیل در امور جنایات بین‌المللی و فارغ التحصیل دانشگاه‌های سیاتل و تورینو، گفت: «من می‌خواهم به طور خلاصه مسئله انرژی آبی را در ایران مطرح کنم. روزگاری زاینده‌رود از میان اصفهان می‌گذشت. این رود که از کوه‌های زاگرس سرچشمه می‌گرفت، اکنون خشک شده و زندگی مردم در این منطقه را به کلی تحت تأثیر قرار داده است.»
او گفت این نمونه‌ای از وضعیت محیط زیست و نقشی است که جمهوری اسلامی در تخریب آن داشته است.
خانم پائولوس گفت: «در این زمینه باید به سه مسئله اهمیت داد: اولویت دادن به حقوق بشر و محیط زیست، فساد و حمایت از فعالان محیط زیست و روزنامه‌نگاران.»
او افزود: «در عین حال در جمهوری اسلامی به نظر می‌رسد آب به عنوان ابزار مجازاتی برای اقلیت‌ها به نظر گرفته می‌شود.»
به گفته او، یکی از بزرگترین مسئله‌ای که هر دولتی در ایران با آن روبه روست، فساد است و فساد در زمینه انرژی آبی در جمهوری اسلامی بیداد می‌کند.
رجینا پائولوس در پایان سخنان خود خواستار حساسیت و توجه مردم به بازداشت فعالان محیط زیست و روزنامه‌نگاران و آزادی فعالیت آنان شد.
در ادامه کامبیز غفوری، روزنامه‌نگار که مدیریت جلسه را برعهده داشت، پرسش‌های خبرنگارانی را پرسید که در این وبینار اینترنتی شرکت داشتند.
مجید توکلی، در پاسخ به سؤال رادیوفردا درباره جنبش‌های صنفی که در حال حاضر اصلی‌ترین جنبش‌های اعتراضی در ایران محسوب می‌شوند و آینده آنها گفت: «خواسته‌های صنفی اگر صورت‌بندی ممتازتری را از خود ارائه کنند و خواستار اصلاحات ساختاری‌تری شوند، از حمایت عمومی بیشتری می‌توانند برخوردار شوند».
توکلی احتمال دستیابی جنبش‌های مطالبه‌محور به نتیجه را اندک دانست و گفت: «نافرمانی مدنی جایگزینی مناسب برای جنبش‌های مطالبه‌محور است و این نافرمانی مدنی می‌تواند با حمایت جهانی همراه شود».
رجینا پائولوس نیز در جواب سؤال رادیوفردا گفت: «وقتی از حمایت بین‌المللی سخن می‌گوییم باید مشخص کنیم که چه نوع حمایتی را مد نظر داریم، زیرا در این باره توافق نظر وجود ندارد».
مایکل کارلبرگ هم در پاسخ به سؤال دیگر رادیوفردا درباره نقش جامعه جهانی در حمایت از گذار ایران از استبداد گفت: «جامعه جهانی کارهای خیلی زیادی می‌تواند انجام دهد، البته این امر، امر پیچیده‌ای است. مسلماً انتقاد از نقض حقوق بشر می‌تواند بسیار مؤثر باشد.»
او افزود: «راه‌های مشروعی برای فشار آوردن بر حکومت وجود دارد. البته در مورد مداخله‌های نظامی تجارب خوبی نداریم. فکر می‌کنم راه خیلی مشخصی در این زمینه وجود ندارد. اگر از راه‌های خشونت‌آمیز استفاده کنیم، طبعاً با خشونت بیشتر هم مواجهه می‌شویم. ولی در سطح نهادی می‌توان کارساز بود، مثل سازمان ملل و شورای امنیت، و همچنین آگاهی و دانشی که در سطح جهان ایجاد شود. ایران در وضعیتی کاملاً استثنایی و جالب است.»
در این جلسه، مجید توکلی همچنین در پاسخ به سؤال کامبیز غفوری درباره مدت زمان دورانی که گذار از استبداد طول می‌کشد، گفت: «اساساً طرحی که برای گذار حداقلی مطرح است، یک برنامه اراده‌گرایانه است، یعنی می‌توان این زمان را تغییر داد.»
او افزود: «باید دید که پرداختن به مسائل مربوط به دوران گذار به چه اندازه زمان نیاز دارد. این موضوع به عوامل متعددی بستگی دارد مثلاً اگر بتوان جامعه و احزاب را آماده و همراه کرد، این دوران کوتاه خواهد بود.»
توکلی گفت: «ما برای یک داشتن یک جنبش توده‌ای فراگیر، نمی‌توانیم خرده‌جنبش‌ها را کنار هم بگذاریم و از سرجمع آن جنبشی فراگیر پدید آوریم. من بدیلی به عنوان خرده برنامه‌گرایی را مطرح کرده‌ام. ما باید روی موضوعات خاصی تمرکز کنیم که برای همه و گذار ما اهمیت دارد. این گونه می‌توان دوران گذار را کوتاه‌تر کرد.»
او افزود: «ما باید موضوعات مربوط به پیش و یا پس از گذار را باید از برنامه گذار بیرون بگذاریم. قرار نیست مسائلی را که باید در آینده حل کرد، همین حالا مطرح و حل کنیم.»
توکلی در مورد همبستگی نیروهای سیاسی نیز گفت که به همبستگی باید به عنوان نتیجه نگاه کرد نه مقدمه و شرط.
او گفت این مباحث را در نظریه «رضایت ابراز شده واقعی» جمع‌بندی کرده است.
در نشست روز دوم این وبینار که سه‌شنبه ۱۲ بهمن برگزار می‌شود، نینا ویتوژگ، رها بحرینی، فرنگیس بیات، مهرانگیز کار و کاوه مدنی دیدگاه‌های خود را مطرح خواهند کرد.