۲۲ بهمن ۹۷ جمهوری اسلامی چهلمین سالگرد انقلاب را جشن گرفت. از سال ۱۳۵۷ تاکنون، بخش صنعت ایران افت و خیزهای زیادی داشته است.
صنعت ایران (به غیر از بخش انرژی) سهمی ۱۲ درصدی از اقتصاد ایران (تولید ناخالص داخلی) دارد و بخش‌های بزرگی مانند خودرو، فولاد، سیمان، لوازم خانگی و غیره را در بر دارد. البته ما در این بخش به صنعت پتروشیمی ایران نیز خواهیم پرداخت.
طی ۴۰ سال گذشته، صنعت ایران در بخشی از حوزه‌ها پیشرفت چشمگیری داشته و در بخشی دیگر توسعه چندانی نیافته است، خصوصاً اگر وضعیت رشد صنعتی ایران با جهان را طی این ۴۰ سال مقایسه کنیم، موضوع روشن‌تر خواهد شد.
خودروسازی
بزرگترین بخش صنعتی ایران بعد از حوزه نفت و گاز، صنعت خودروسازی است که دو دهه قبل از انقلاب آغاز شد و از سالانه ۳۵ هزار دستگاه در اوایل دهه پنجاه به ۱۶۰ هزار دستگاه در ابتدای انقلاب رسید.
خط تولید زامیاد
اوائل دهه ۹۰ تولید کشور به رکورد یک میلیون و ۶۵۰ هزار دستگاه رسید. البته همیشه بخشی از تولید ایران، در واقع مونتاژ قطعات وارداتی از خارج بوده و تمرکز گزارش ما بیشتر از بحث کیفیت یا میزان خودکفایی در تولید خودرو، در واقعیت به کمیت تولید متمرکز است.
به هر حال، بعد از اعمال تحریمهای بین‌المللی علیه برنامه هسته‌ای ایران، حوزه خودروسازی با چالش‌های عظیم مواجه شد و این چالش کماکان ادامه دارد.
تولید خودرو ایران و سهم کشور از تولید جهانی:
منبع: سازمان جهانی تولیدکنندگان خودرو
سال ۹۶ تولید خودرو ایران دوباره مقداری جان گرفته بود، اما آمارهای وزارت صنعت نشان می دهد که طی ۱۰ ماه سال جاری خورشیدی تولید کشور با ۳۵ درصد کاهش نسبت به دور مشابه سال گذشته، به حدود ۸۱۳ هزار خودرو سقوط کرده است.
بعد از خروج آمریکا از برجام در اردیبهشت ماه سال جاری بسیاری از شرکتهای خودروسازی خارجی که با ایران وارد همکاری شده بودند، کشور را ترک کردند و اوج گیری دلار در مقابل ریال نیز صنعت خودروسازی را دچار شوک کرد.
سهم ایران از تولید جهانی خودرو طی سال گذشته میلادی حدود ۱.۵ درصد بود.
صنعت پتروشیمی
بر خلاف حوزه خودروسازی که تمرکز آن بیشتر بر بازار داخل است، صنعت پتروشیمی ایران صادرات محور است و سهمی ۲۱ درصدی در صادرات غیرنفتی کشور دارد.
بر اساس آمارهای وزارت نفت، تولید پتروشیمی ایران قبل از انقلاب سالانه ۱.۶ میلیون تن بود، اما سال گذشته این رقم به ۵۳ میلیون تن بالغ شد.
نمایشگاه نفت، گاز و پتروشیمی در سال ۹۵
اما رقم اخیر دقیق و درست نیست، چرا که بخش بزرگی از این محصولات در واقع محصول نیمه خامی است که یک مجتمع پتروشیمی از مجتمع دیگر می خرد تا تبدیل به محصول نهایی کند.
برای نمونه در ۹ ماه سال جاری خورشیدی ۴۰.۵ میلیون تن محصولات پتروشیمی تولید شده است، اما در واقع بخش عظیمی از آن به فروش بین مجتعمی رسیده و تنها ۶ میلیون تن به بازار داخلی فروخته شده و ۱۵.۷ میلیون تن نیز صادر شده است.
خروج آمریکا از برجام به سرعت تاثیر خود را بر این بخش نیز گذاشته است، بدین ترتیب که سال گذشته ۱۶ درصد ظرفیت پتروشیمی‌ها بیکار بود، اما در سال جاری مجتمع‌های پتروشیمی ۲۹ درصد ظرفیت آنها خالی است.
حتی اگر به روش دولت، فروش بین مجتعمی محصولات پتروشیمی را هم جزو تولید حساب کنیم، وضعیت تولید، صادرات و ارزش صادرات محصولات پتروشیمی ایران از سال ۱۳۸۴ تاکنون به شرح زیر است:
منبع: وزارت صنعت و شرکت ملی پتروشیمی
به رغم افزایش دوباره حجم صادرات محصولات پتروشیمی در سه سال گذشته، درآمدهای صادراتی افزایش چندانی نداشته، چرا که قیمت نفت به شدت افت پیدا کرده بود و قیمت محصولات پتروشیمی نیز به تبع آن کاهش یافته بود.
نکته مهم در صنعت خودروسازی و پتروشیمی این است که این صنایع هنوز از زیر آوار تحریمهای بین المللی در دوران ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد خارج نشده‌اند و تقریبا هر پیشرفتی بوده، به قبل از تحریمهای بین‌المللی برمی‌گردد.
صنعت فولاد
بر اساس آمارهای مجمع جهانی فولاد، تولید سالانه فولاد خام ایران قبل از انقلاب ۱.۸ میلیون تن بود، اما این رقم در سال ۲۰۱۸ به ۲۵ میلیون تن رسید. به عبارتی تولید فولاد ایران در ۴۰ سال گذشته ۱۳ برابر شده است، اما سهم ایران از تولید جهانی فولاد خام قبل از انقلاب ۴ دهم درصد بود و سال گذشته به ۱.۴ درصد رسید.
تولید فولاد خام ایران (میلیون تن):
منبع: مجمع جهانی فولاد
صنعت سیمان
تولید سیمان ایران در اواخر دوران پهلوی، سالانه ۷.۷ میلیون تن بود که در نیمه دهه شصت به ۱۷ میلیون تن رسید و علت عمده آن تکمیل پروژه هایی بود که عمده سرمایه‌گذاری آنها قبل از انقلاب آغاز شده بود. اما اوج توسعه این صنعت از نیمه دهه ۸۰ آغاز شد و تولید کشور به رکورد ۷۰ میلیون تن در سال ۹۳ رسید.
با اینحال، از آن سال به بعد، تولید سیمان کشور همواره روند نزولی داشته است. بر اساس گزارش وزارت صنعت، ظرفیت تولید سیمان کشور هم اکنون ۸۵ میلیون تن است، اما در عمل تنها نیمی از این ظرفیت مورد استفاده قرار می گیرد. گزارشهای رسمی علت آن را رکود در بخش ساختمان عنوان می کند، اما مشخص نیست چرا ایران از ظرفیت خالی برای افزایش صادرات بهره نمی گیرد.
تولید سیمان ایران (میلیون تن):
منبع: وزارت صنعت، معادن و تجارت، مرکز پژوهش‌های مجلس
لوازم خانگی
ایران در حوزه لوازم خانگی، بیشتر وارد کننده است، اما با توجه به بازار ۸۰ میلیونی ایران، بخش داخلی نیز سهمی چشمگیر در تولید و فروش لوازم خانگی دارد.
هیچ آمار داخلی و خارجی معتبری در رابطه با میزان تولید لوازم خانگی در قبل از انقلاب تا ۱۳۸۴ وجود ندارد، اما آمارهای رسمی ۱۳۸۴ تاکنون نیز پیشرفت معناداری در حوزه لوازم خانگی نشان نمی دهد.
بر اساس گزارش وزارت صنعت، معادن و تجارت، تولید برخی لوازم خانگی مهم، طی هشت ماه گذشته به شدت کاهش یافته است. برای نمونه تولید تلویزیون ۳۴ درصد، ماشین لباسشویی ۳۹ درصد، یخچال و فریزر ۱۲ درصد و کولر حدود ۶ درصد نسبت به دور مشابه پارسال کاهش یافته است.
تولید چهار قلم لوازم خانگی شاخص:
منبع: وزارت صنعت، معادن و تجارت.
* آمارهای تولید کولر در پیش از سال ۸۷ موجود نیست.