در روزهای اخیر پخش برنامه‌ای به نام «غیررسمی» از تلویزیون و رسانه‌های رسمی جمهوری اسلامی ایران خبرساز شده است. در این برنامه بخش‌هایی گزینش‌شده از دیدارهای خصوصی آیت‌الله خامنه‌ای با افرادی فعال در زمینه‌های علمی، فرهنگی و هنری دیده می‌شود.
جدا از مضامین و اهداف احتمالی ساخت و پخش چنین برنامه‌ای، حضور جمعی از سینماگران در بیت رهبر جمهوری اسلامی و برخورد صمیمی عالی‌رتبه‌ترین مقام سیاسی ایران با تعدادی از آنها یک بار دیگر باعث طرح مباحث مختلف درباره نسبت سینمای ایران و نهاد قدرت در جمهوری اسلامی ایران شده است.
توجه رهبر جمهوری اسلامی ایران به سینمای ایران پوشیده نیست. او تحولات سینما را از نزدیک دنبال می‌کند و ضمن تماشای بسیاری از فیلم‌های ایرانی، هرچند سال یک بار دیدارهایی هم با سینماگران دارد. این دیدارها جدا از ملاقات‌هایی خصوصی است که او به شکل منظم با تعداد زیادی از سینماگران نزدیک به حکومت دارد.
Your browser doesn’t support HTML5
صحنه: سینماگران و رهبر جمهوری اسلامی
آنچه در برنامه «غیررسمی» دیده شد، پرده برداشتن از موضوعی بود که سال‌هاست در میان سینماگران و فعالان رسانه‌ای ایران مطرح است؛ این‌که تعدادی از سینماگران به محافل خصوصی‌تر رهبر جمهوری اسلامی ایران راه دارند و می‌توانند با او درباره مسائل گوناگون صحبت کنند.
بیشتر در این باره: روایت برزیده از دیدار با خامنه‌ای؛ «حرف زدم، چون به سکوت دعوت شدیم»علی خامنه‌ای در دوران رهبری‌اش از پشت صحنه دو محصول تصویری (سریال «مریم مقدس» ساخته شهریار بحرانی و فیلم «محمد رسول‌الله» ساخته مجید مجیدی) دیدن کرده و دستکم ده بار دیدارهای عمومی با فعالان حوزه هنرهای تصویری (ساخت فیلم و سریال) داشته است. این‌ها دیدارهایی هستند که برگزاری آنها به صورت خبر رسمی، اطلاع‌رسانی شده است.
یکی از مهم‌ترین دیدارهای سینماگران با آقای خامنه‌ای دیداری است که بهمن ماه سال ۱۳۷۳ برگزار شد. تصاویری از این دیدار در همین برنامهٔ «غیررسمی» دیده می‌شود. دو سال پیش نیز برنامه مشابه دیگری با نام «سینما انقلاب» از تلویزیون رسمی جمهوری اسلامی ایران پخش شده بود که در آن هم تصاویری از دیدار سال ۷۳ دیده می‌شد.
اهمیت آن دیدار در حضور تعدادی از مهم‌ترین و شناخته‌شده‌ترین فیلمسازان تاریخ سینمای ایران در آن است. عباس کیارستمی که از او به‌عنوان تقدیرشده‌ترین سینماگر بین‌المللی ایران یاد می‌شود، همراه علی حاتمی، سازنده فیلم‌هایی چون «طوقی»، «حاجی واشنگتن»، «مادر» و سریال «هزاردستان»، و چهره‌های دیگری چون جلال مقدم، ایرج طهماسب، محمدرضا اعلامی و محمدمهدی دادگو حاضر بودند.
رهبر جمهوری اسلامی در آن دیدار در حضور آقای کیارستمی که آن زمان موفقیت‌هایش در جشنواره‌های معتبر آغاز شده بود، به‌صراحت از سوءظنش به جوایز جشنواره‌های جهانی سخن گفت:
«این نکته را هم به شما عرض کنم که بنده به هیچ وجه دل خوش نمی‌کنم به این‌که در فلان جشنواره جهانی فیلم به فلان فیلم سینمایی ما جایزه دادند. این جایزه‌ها و جایزه دادن‌ها که در مواردی حتی با انگیزه‌های سیاسی همراه است، مهم نیست. ضمناً بهترین فیلم‌های سینمای ما هم فیلم‌هایی نیست که در خارج برای آنها جایزه معین می‌شود. به‌نظر بنده گاهی سوءظن‌برانگیز هم هست.»
دو سال بعد از این دیدار در بهمن سال ۱۳۷۵ جمع پرتعدادی از سینماگران با مدیریت عزت‌الله ضرغامی، معاون سینمایی وقت وزارت ارشاد، به محل دفن روح‌الله خمینی، بنیانگذار جمهوری اسلامی رفتند. در آن دیدار که در روزهای برگزاری پانزدهمین جشنواره فیلم فجر برگزار شد، کارگردان‌های شاخصی چون عباس کیارستمی، داریوش مهرجویی و مسعود کیمیایی حاضر بودند.
از بازیگران شاخص نیز عزت‌الله انتظامی، جمشید مشایخی، علی نصیریان، محمدعلی کشاورز، خسرو شکیبایی، پرویز پرستویی و داریوش ارجمند حضور داشتند. یحیی رحیم‌صفوی، قائم‌مقام وقت فرمانده کل سپاه پاسداران که بعدا فرمانده کل سپاه شد، از حاضران در این برنامه بود که برای سینماگران نیز سخنرانی کرد.
چند ماه پس از این دیدار تردیدهایی برای فرستادن فیلم «طعم گیلاس» ساخته عباس کیارستمی به جشنوراه فیلم کن نزد مدیران سینمایی وقت پیش آمد که نهایتاً با دخالت علی‌اکبر ولایتی، وزیر خارجه وقت جمهوری اسلامی ایران، این فیلم به جشنواره کن رفت و برنده جایزه نخل طلای بهترین فیلم (به طور مشترک با یک فیلم ژاپنی) شد.
دیدار هنرمندان با رهبر جمهوری اسلامی در مرداد ۱۳۸۰
مردادماه سال ۱۳۸۰ نیز رهبر جمهوری اسلامی ایران با تعدادی از فعالان فرهنگی و هنری دیدار کرد. علی نصیریان، محمدعلی کشاورز، داود رشیدی، امین تارخ و ایرج راد از جمله حاضران آن دیدار بودند. این همان دیداری است که در آن برخی سینماگران نزدیک به رهبر جمهوری اسلامی ایران (ابوالقاسم طالبی، محمد درمنش و محمد نوری‌زاد) انتقادهای تندی از عملکرد وزارت ارشاد و حوزه هنری (به مدیریت محمدعلی زم) بیان کردند.
چند ماه قبل از این دیدار، مجید مجیدی در جشن خانه سینما از «صدای پای ابتذال» صحبت کرده بود. رهبر جمهوری اسلامی ایران هم در آن دیدار از لزوم پایبندی هنرمندان به ارزش‌ها صحبت کرد:
«آن‌جایی که پای حفظ ارزش‌ها و تداوم بخشیدن به آن‌هاست یا صحبت از استحاله ارزش‌هاست، یک خط‌کشی وجود دارد. شما نمی‌توانید بگویید من نه این طرف هستم نه آن طرف. مگر می‌شود؟ این می‌شود بی‌هویتی. مگر می‌شود آدم به یک ارزش هم معتقد باشد هم نباشد؟»
نتیجه این صحبت‌ها تغییر در مدیریت سینمایی و افزایش سخت‌گیری‌ها در حوزه سینما و تئاتر شد.
آقای خامنه‌ای خردادماه سال ۱۳۸۵ هم دیداری با کارگردانان سینمای ایران داشت. جمع بسیار زیادی از فیلمسازان حتی از طیف‌های غیرمذهبی در آن دیدار حاضر بودند اما از نسل فیلمسازان فعال در سینمای قبل از انقلاب محمدرضا اصلانی شاخص‌ترین چهره حاضر بود.
دیدار سینماگران با آیت‌الله خامنه‌ای در خرداد ۸۵
در آن دیدار حضور طیف موسوم به نسل فیلمسازان بعد از انقلاب (کیانوش عیاری، تهمینه میلانی، رسول صدرعاملی، همایون اسعدیان، داریوش فرهنگ) در کنار فیلمسازان نزدیک به حکومت قابل توجه بود. اداره جلسه را هم مجید مجیدی برعهده داشت.
آن دیدار قرار بود نوعی اطمینان‌خاطر به سینماگران معتقد به جمهوری اسلامی بدهد که پس از انتخاب محمود احمدی‌نژاد به‌عنوان رئیس‌جمهوری جدید، تغییری در سیاست‌های جمهوری اسلامی ایران در سینما رخ نخواهد داد. علی خامنه‌ای این موضوع را به‌صراحت در صحبت‌هایش در آن جلسه بیان کرد: «هر کسی داعیه‌ای دارد، جهت‌گیری دارد و توقعی دارد، اما بالأخره همه بر این معنا اتفاق‌نظر داشته باشند که این هنر بسیار پیچیده و برجسته سینما برای کشور یک ضرورت و یک نیاز است.»
از دیگر نکات آن دیدار سخنان آقای خامنه‌ای در پاسخ به صحبت‌های کیانوش عیاری درباره حضور در جشنواره‌های خارجی از جمله جشنواره فیلم کن بود:
«ما خبر داریم که همین مجموعه‌های جهانی، از جمله کن -حالا که اسمش را آوردید- و بعضی از جشنواره‌های دیگر واقعاً دارند کار می‌کنند. این‌ها هدف دارند. این‌ها دوست می‌دارند که از حضور هنرمند برجسته ایرانی در آن‌جا، در جهت سیاسی، یک استفاده‌ای ببرند. حالا من نمی‌دانم فیلم آقای مجیدی را چقدر اکران می‌کنند، چقدر در جلو چشم مردم می‌گذارند. بله، در جشنواره احترام می‌کنند. من آن وقتی علاقه آنها را به هنرمند خودمان باور می‌کنم که این فیلم را ترویج کنند، جلوی چشم مردم‌شان بگذارند و در تلویزیون‌شان نشان بدهند، در سینماهایشان نمایش بدهند. این کارها را یا نمی‌کنند و یا خیلی کم می‌کنند. لذا وقتی که تشویق و تقدیر فقط به سالن جشنواره و سکوی جایزه جشنواره منحصر است، آدم خیلی باورش نمی‌آید که نیت‌شان -به قول ماها- زیاد خدایی باشد. بالأخره نیات سیاسی هست.»
سه ماه پس از انتخابات بحث‌انگیز سال ۸۸، رهبر جمهوری اسلامی ایران با تعدادی از فعالان فرهنگی و هنری از جمله برخی سینماگران دیدار دیگری داشت. این پس از حضور برخی از آنها از جمله محمدرضا شریفی‌نیا در مراسم تحلیف محمود احمدی‌نژاد در میانه اعتراض‌ها به نتایج انتخابات آن سال بود.
همین سینماگران همراه افرادی دیگری چون مجید مجیدی و رضا میرکریمی در دیدار شهریور ۸۸ حاضر بودند. این همان دیداری است که مجید مجیدی در آن نسبت به برخی انتقادها از او پس از ساخت فیلم تبلیغاتی میرحسین موسوی در انتخابات، با گریه گلایه کرد و البته چند دقیقه بعد پاسخ به‌نسبت تندی از مسعود ده‌نمکی، دیگر سینماگر نزدیک به رهبر، گرفت.
آقای خامنه‌ای در آن دیدار در پاسخ به صحبت‌های مجید مجیدی با شرحی از دوران جنگ ایران و عراق گفت: «الآن هم کنار این جهنمی که شما با چشم هنرمندانه خودتان مشاهده می‌کنید و با دل لطیف خودتان حس می‌کنید، یک بهشت‌های باصفایی وجود دارد. از آنها غفلت نکنید.»
سال ۱۳۸۹ در دیدار گروهی از سازندگان سریال‌های تلویزیونی، چهره‌هایی چون کیانوش عیاری و فریدون جیرانی حاضر بودند و در آن شهاب حسینی و پروانه معصومی از جمله افرادی بودند که صحبت کردند. صحبت‌های شهاب حسینی درباره لزوم ساخت سریال برای چهره‌هایی که آنان را قهرمانان ملی توصیف کرد، خبرساز شد. آقای خامنه‌ای در آن دیدار از سریال «یوسف پیامبر» تقدیر کرد و در عین حال درباره لحن انتقادی در محصولات تصویری گفت:
«من می‌گویم شما انتقاد کنید، منتها انتقاد به معنای واقعی کلمه. یعنی مبارزه و چالش خیر و شر را نشان بدهید تا معلوم شود که اگر این نقطه زشت و مردود در جامعه هست، اما انگیزه‌ای برای رفع آن وجود دارد، جریانی برای نابودی آن وجود دارد. اگر فقر را نشان می‌دهید، معنایش این نباشد که در جامعه فقر هست اما هیچ انگیزه‌ای برای مبارزه با فقر وجود ندارد. اگر این‌جور شد، طبعاً فیلم یأس‌آور می‌شود، فضا را تاریک نشان می‌دهد و برخلاف واقعیت هم هست.»
رهبر جمهوری اسلامی ایران همچنین به طور مشخص با دستکم سازندگان سه محصول نمایشی دیدار داشته است؛ سازندگان سریال «یوسف پیامبر» ساخته فرج‌الله سلحشور، فیلم «شیار ۱۴۳» ساخته نرگس آبیار و فیلم «ماجرای نیمروز» ساخته محمدحسین مهدویان که در این آخرین مورد مرتضی قبه، مقام امنیتی وزارت اطلاعات ایران که با نام مرتضی اصفهانی در ساخت فیلم و سریال به عنوان نویسنده و مشاور تولید فعال است، حضور دارد و دیده می‌شود.
روند ملاقات‌های عمومی رهبر جمهوری اسلامی ایران با فعالان حوزه‌های تصویری و ساخت فیلم و سریال در دهه ۹۰ در مقایسه با دهه ۸۰ کاهش نسبی نشان می‌دهد، اما همچنان این دیدارها در قالب حضور فعالان ادبیات جنگ ایران و عراق یا مدیران نهادهای فرهنگی زیرمجموعه رهبر انجام می‌شود.
در یکی از آخرین موارد این دیدارها، آقای خامنه‌ای مهرماه سال ۹۷ در جمع تعدادی از راویان جنگ ایران و عراق به فیلم «به وقت شام» ساخته ابراهیم حاتمی‌کیا در حضور خود او اشاره کرد و گفت: «همین فیلم اخیر آقای حاتمی‌کیا در سوریه، در هر جایی که پخش شد، مورد استقبال قرار گرفت. چرا در اروپا پخش نشود؟ چرا در کشورهای آسیا پخش نشود؟ چرا مردم اندونزی و مالزی و پاکستان و هندوستان ندانند که چه اتفاقی در این منطقه افتاده و ما با چه کسی طرف بودیم؟»
درباره تعداد دیدارها و ملاقات خصوصی رهبر جمهوری اسلامی ایران با افراد فعال در زمینه هنرهای تصویری بنا به ماهیت آنها آمار دقیقی وجود ندارد، اما حتی قبل از پخش برنامه «مستند غیررسمی» تعدادی از سینماگران به‌صراحت از دیدارشان با رهبر جمهوری اسلامی ایران خبر داده بودند؛ دیدارهایی که تقریباً از همان نخستین سال‌های آغاز رهبری آقای خامنه‌ای آغاز شده و تاکنون نیز ادامه یافته است.
افراد حاضر در این دیدارها هم به شکل معمول طیفی از سینماگران مدافع و معتقد به جمهوری اسلامی و مدافع آن هستند. عمده مباحث مطرح‌شده در این دیدارها از سوی سینماگران کمک به ساخت و نمایش فیلم‌هایشان است که یکی از همین موارد در برنامه «غیررسمی» دیده می‌شود؛ جایی که آقای خامنه‌ای می‌گوید به روحانیون مخالفان فیلم «مارمولک» گفته است که این فیلم اشکالی ندارد. این موضوع با واکنش منوچهر محمدی، تهیه‌کننده این فیلم، هم مواجه شد و در یادداشتی نوشت از نظر رهبر در همان زمان اکران اطلاع داشته و برایش تازگی نداشت.
آقای محمدی که از سینماگران نزدیک به حکومت، یک دوره مدیر کل بخش نظارت و ارزشیابی معاونت سینمایی و از جمله حاضران در دیدارهای رهبر جمهوری اسلامی است، در یادداشت خود همچنین اشاره کرده است که چند فیلم دیگرش از جمله «از کرخه تا راین»، «بازمانده»، «زیر نور ماه» و «طلا و مس» هم با نظر رهبر جمهوری اسلامی اکران شدند
او البته ننوشته است که با این وصف چرا رهبر جمهوری اسلامی مانع از توقف اکران فیلم «مارمولک» در زمان اکرانش نشد؛ همان‌طور که درباره فیلمی مانند «رستاخیز» که به‌خاطر مخالفت روحانیون بلندپایه تنها پس از گذشت یک روز از اکرانش توقیف شد، اقدامی نمی‌کند.
احمدرضا درویش، کارگردان این فیلم، چندی پیش در برنامه «هفت» تلویزیون رسمی ایران گفته بود که فیلم را با اجازه و نظر رهبر جمهوری اسلامی در نمایش چهره عباس، برادر امام سوم شیعیان، ساخته و رهبر هم در دیدار با او گفته است که «شما به خدا توکل و بر باور خود ایستادگی کنید».
ابن نشانه دیگری است از این‌که رهبر جمهوری اسلامی ایران در مواردی که ممکن است نظراتش در موارد چالش‌برانگیزی چون اکران فیلم‌ها برای او هزینه‌بر باشد، حاضر به اقدام نیست و البته از دست‌اندرکاران سینمایی و سینماگران همواره انتظار همراهی دارد.