یادداشتی از حبیب حسینی‌فرد: یکی از عوامل اصلی موفقیت اسرائیل در مقابله با کرونا را همکاری تنگاتنگ مراکز پزشکی و درمانی با مؤسسات تسلیحاتی و امنیتی برمی‌شمارند، که ایران هم در این موفقیت بی‌تأثیر نبوده است.
هفته پیش که پس از یک دوره مقابله نسبتاً موفقیت‌آمیز اسرائیل با ویروس کرونا دوباره شمار مبتلایان در این کشور رو به افزایش گذاشت، هم بخش کرونای بسیاری از بیمارستانها دوباره گشوده شد، هم جریمه برای عدم استفاده از ماسک تا رقمی معادل ۱۳۰ یورو تعیین شد، هم قرنطینه بخش‌هایی از شهرها که آلودگی از حدی فراتر می‌رود تصویب شد، و هم شمار مجاز افراد شرکت‌کننده در یک مکان و در اجتماعات دوباره به شدت کاهش یافت.
در دور اول مقابله با کرونا، دولت اسرائیل به‌رغم هزینه‌های سنگین ناشی از تعطیل فعالیت‌های اقتصادی، مقررات سخت پزشکی را به اجرا گذاشت؛ از جمله مرزها از همان اواسط اسفند بسته شدند، مناطقی که شیوع در آن‌ها گسترده می‌شد قرنطینه کامل می‌شدند و...
بیشتر در این باره: اسرائیل و معضل رشد سریع ابتلا به کرونا در محلات مذهبینشریه اکونومیست در ارزیابی تحقیقی خود درباره کارنامه کشورها در مقابله با کرونا، اسرائیل را تا دو هفته پیش، با ۴.۳ امتیاز از کل ۴ امتیاز، جزو موفق‌ترین کشورها دسته‌بندی کرده بود. این کشور با جمعیتی معادل ۹ میلیون نفر، ۳۰۵ فوتی ناشی از کرونا داشت که در قیاس با کشورهای اروپایی و غیراروپاییِ دارای شمار مشابه جمعیت، بسیار نازل است.
پوپولیسمی متفاوت
طرفه این‌که برخلاف کشورهایی مانند آمریکا و برزیل و بریتانیا و... که سیاستمداران پوپولیست، به‌رغم ادعای اشراف به دغدغه مردم و حرکت در راستای منافع و مصالح آن‌ها، خطر کرونا را دست‌کم گرفتند و مهار کرونا و محدودسازی آسیب‌های آن را با دشواری مواجه کردند، همتای آن‌ها در اسرائیل، یعنی بنیامین نتانیاهو، از همان اواسط ماه مارس (اواخر اسفند) نسبت به خطر کرونا هشدارهای اکید داد.
در همین راستا، دولت او خطر شیوع کرونا را تا حد یک «خطر جدی برای امنیت اسرائیل» دسته‌بندی کرد و پیش از کشورهای اروپایی برای محدودسازی شدید فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی تصمیم گرفت. همه شهروندان اسرائیلی که از سفر برمی‌گشتند، می‌بایست برای دو هفته به قرنطینه می‌رفتند، زدن ماسک اجباری شد، محدودیت شدید رفت‌وآمد و تماس‌های اجتماعی برقرار شد و شماری از کانون‌های اصلی شیوع در مناطق ارتدکس‌نشین یهودیان در بیت‌المقدس مشمول قرنطینهٔ سفت‌وسخت شد.
شماری از بیمارستانها در چارچوب مدیریت بحران فقط به ایجاد و توسعه بخش‌های مراقبت‌های ویژه برای درمان مبتلایان به کرونا بسنده نکردند بلکه، برای مثال، پارکینگ‌های بزرگ خود را هم به وسایل لازم (اکسیژن‌رسانی و برق و...) در این زمینه مجهز کردند تا در صورت لزوم با کشیدن دیوارهای مصنوعی بلافاصله در آن‌جا اتاق‌های ویژه ایجاد کنند؛ تمهیداتی که در دور اول مقابله با کرونا استفاده از آن‌ها موضوعیت نیافت.
شروع موج دوم کرونا در اسرائیل اما شماری از کارشناسان را به این نتیجه رسانده که کاهش و لغو محدودیت‌هایی که نتیجه‌ای موفقیت‌آمیز داشتند تا حدودی با شتاب انجام گرفته است؛ شتابی که نگرانی از تشدید مشکلات معیشتی و فزون‌تر شدن بیکاری ۲۰درصدی و پیامدهای روانی و اجتماعی محدودیت‌ها در آن بی‌تاثیر نبوده است.
نقش سازمان‌های اطلاعاتی و امنیتی و نظامی در مقابله با کرونا
با بالاگرفتن دوباره رقم ابتلا در اسرائیل از هفته پیش، بحث کنترل بیماران از طریق تلفن‌های همراه و شناسایی کسانی که با آن‌ها ارتباط داشته‌اند هم بار دیگر به جریان افتاد.
سه ماه پیش که شین بت، سازمان امنیت داخلی، در دور اول اوج‌گیری کرونا در مأموریت از طرف دولت این وظیفه (یعنی پیگیری و رصد تلفن‌های همراه) را به عهده گرفت، دیوان عالی کشور آن را تعرض به حریم خصوصی شهروندان قلمداد کرد و به ممنوعیت آن رأی داد تا مجلس در این باره قانونی وضع کند و آن را مجاز کند.
بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر، اما با استفاده از برخی مجاری حقوقی این ممنوعیت را دور زد و شین بت تا چهار هفته پیش که شیوع کرونا تا حد زیادی مهار شد، در این عرصه فعالیت می‌کرد.
برای این‌که فعالیت شین بت در دور جدید مبنای قانونی داشته باشد، مجلس (کنست) روز چهارشنبه، ۵ تیر، به‌رغم مخالفت شماری از شخصیت‌ها و گروه‌های مدنیِ مدافع حقوق شهروندی، به مصوبه‌ای برای مجازکردن این اقدام رأی مثبت داد.
این تنها شین بت نیست که، به‌رغم بدبینی مدافعان حقوق مدنی، در مقابله با کرونا در اسرائیل نقشی عمده به عهده گرفته است. تشخیص موج دوم شیوع کرونا هم پس از آن رسمیت یافت که سازمان اطلاعات ارتش در مأموریت از سوی دولت گزارشی درباره این موضوع تهیه کرد.
در این گزارش که هفته پیش منتشر شد آمده است که اگر شیوع در مقیاس کنونی ادامه یابد، تا آخر ماه میلادی آینده (ژوئیه) رقم مبتلایان در هر روز که در ماه مه به ۱۶ نفر کاهش پیدا کرده بود به هزار نفر می‌ر‌سد و مرگ صدها نفر را هم می‌تواند در پی داشته باشد.
در مجموع، نهادهای نظامی و امنیتی اسرائیل با فعالیت اطلاعاتی و به خصوص نوآوری‌های خود در عرصه فناوری، نقشی محوری در بحران‌های اجتماعی از جمله در بحران کرونا بازی می‌کنند.
در اسفندماه که اسرائیل با خطر شیوع کرونا روبه‌رو شد، مسئولان درمانی کشور با تحلیل وضعیت و در راستای پرهیز از اشتباهات در ایتالیا و ایران و اسپانیا، بلافاصله البیت (Elbit)، بزرگ‌ترین شرکت تسلیحاتی کشور را هم که در عرصه بینالمللی هم معروف است، به مشاوره و مدد طلبیدند.
با توجه به افزایش شدید مبتلایان در بندر حیفا و فشار سنگین روی کادر درمانی بیمارستانها، کار به شیوه متعارف و با وسایل ارتباطی عادی، مثل صداکردن از طریق بلندگو و یا پیجر و واکی‌تاکی، دیگر جواب نمی‌داد.
تیم تخصصی البیت، با استفاده از تجربه ارتباط فرماندهی تانک‌ها، هواپیماها و نقاط درگیری، یک اپلیکیشن طراحی کرد که روی تلفن هوشمند کارکنان بیمارستانها نصب می‌شود و لازمه کارکردن با آن هم یک گوشی و یک دکمه بزرگ است که در زیر لباس‌های محافظتی، حتی با دستکش هم به سادگی قابل لمس و پیداکردن است.
از طریق این کارافزار، همه اعضای گروه به‌صورت تصویری و صوتی به همه داده‌ها دسترسی دارند. هر عضوی از گروه می‌تواند با فشار یک دکمه دریابد که این یا آن همکار الان کجاست و چه اقدامی در حال حاضر لازم است. شناخت بیماران دارای وضعیت اضطراری و تشکیل سریع تیم‌های امداد هم با این اپ به‌شدت تسهیل شده است. داده‌های درون این سیستم هم کدگذاری شده و دسترسی از بیرون به آن‌ها تقریباً غیرممکن است.
ستاد مدیریت بحران اسرائیل با توجه به رقم بالای مبتلایان در میان کادر درمانی ایتالیا و اسپانیا و برای این‌که معاینه و مراقبت از بیمار حتی‌الامکان بدون تماس با او ممکن شود، به شرکت بزرگ تسلیحاتی اسرائیل سفارش تولید دستگاه‌هایی را به این منظور هم داد.
جعبه یا باکسی که البیت در پاسخ به این سفارش تولید کرده، E-Res نام گرفته که ترکیبی از چند دستگاه است و با آن می‌توان نبض، وضعیت تنفسی و درجه حرارت بدن بیمار را از سه تا چهار متر فاصله و با دقت اندازه گرفت. این دستگاه نه تنها تماس نزدیک با بیمار و خطر ابتلا را به صفر می‌رساند بلکه کار وقت‌گیرِ گندزدایی اتاق و دستگاه‌ها برای بیمار بعدی را هم در بیمارستانها و درمانگاه‌ها بلاموضوع میکند.
این جعبه را البیت، شرکت بزرگ تسلیحاتی اسرائیل، در همکاری با استارت‌آپ‌ها (شرکت‌های نوپای) این کشور ساخته است. نرم‌افزار ساخته و پرداخته یک استارت‌آپ مستقر در تل‌آویو داده‌های جعبه را فیلتر، ذخیره و تجزیه و تحلیل میکند و بلافاصله توصیه‌های درمانی متناسب با این داده‌ها را روی مانیتور ظاهر میکند. شمار روزافزونی از بیمارستان‌های اسرائیل حالا به این جعبه مجهز شده‌اند.
ماشین به جای انسان؟
در حال حاضر صدها شرکت در اسرائیل بر روی بهبود روش‌های تشخیص و نیز تهیه واکسن برای مقابله با کرونا کار می‌کنند. در ماه مه امسال، به مناسبت ۷۲ سالگی تأسیس اسرائیل، فهرستی شامل ۷۲ شرکت از مهم‌‌ترین شرکتهایی انتشار یافت که از ماه مارس به این سو به طور فشرده مشغول کار بر روی شیوه‌های بهینه برای پیشگیری، تشخیص و مداوای کووید ۱۹هستند، و به این ترتیب پزشکی به گونه‌ای غیرمنتظره به عرصه گسترده‌تری برای نوآوری در رشته‌های فناوری‌های پیچیده و سایبری بدل شده است.
صنایع هوا-فضای اسرائیل هم بنا به تصمیم دولت به جزئی از پیشران نوآوری‌ها برای مقابله با کرونا بدل شده و دائم مشغول کار بر روی ایده‌ها، سفارش‌ها و خواست‌های وزارت بهداشت و مراکز درمانی و پزشکی کشور است. رقابت آن با البیت در این زمینه هم خود عامل مثبتی در نوآوری‌ها تلقی می‌شود؛ رقابتی که البته دستیابی به سود و بودجه بیشتر هم نقش کمی در آن ندارد.
در رسانه‌های اسرائیل البته این نگرانی هم ابراز می‌شود که با افزایش اتکا به ماشین و امکانات رایانه‌ای و سایبری و دیجیتال، روند یادشده بیش از پیش به کاهش رابطه و حس و حال انسانی میان کادر پزشکی و بیمار، که عاملی اساسی در تعاملات درمانی است، بینجامد. موافقان اما می‌گویند که همین نوآوری‌ها بوده که بسیاری از بیماری‌ها را مهار کرده، سن متوسط عمر انسان را افزایش داده و در عین حال امکان ماندن بیمار در خانه و مداوای بدون رجوع به بیمارستان را ممکن‌تر کرده است.
در راستای همین مورد آخر، یک شرکت فناوری فعال در گستره پزشکی با نام داتوس هلث (Datos Health) که تنها چهار سال از تأسیس آن می‌گذرد، پلتفرمی را برای بیمارستانها و مراکز درمانی طراحی کرده که معطوف به درمان بیمار در خانه تا حد ممکن و بی‌نیاز کردن او از مراجعه به این مراکز است.
بیمار در هر لحظه این امکان را دارد که با ویدئو یا تلفن هوشمند با کادر درمانی یک مرکز پزشکی وارد تماس و مشورت شود، به شرط آن‌که تنها نباشد و بیماری‌اش هم به حد خطرناکی نرسیده باشد.
به دلیل انسجام خانوادگی نسبتاً بالا در اسرائیل، تنهایی بیمار از موارد نادر است و در اطراف او بچه و جوان وارد به تکنیک‌های نوین هم احتمالاً حی و حاضر است. شمار زیادی از مراکز درمانی اسرائیل حالا به این پلتفرم مجهزند و همین باعث شده عده کثیری از بیماران کرونایی در خانه و نزدیک خانواده بمانند و در عین حال دائم تحت مراقبت‌های پزشکی باشند؛ امری که ضریب شیوع کرونا در مراکز درمانی را هم کاهش می‌دهد.
تعبیه و تهیه لباس‌ها و تجهیزات لازم برای بستگان بیماران کرونایی که امیدی به نجات‌شان نیست و ممکن کردن آخرین دیدار و وداع میان آن‌ها در برخی بیمارستان‌های اسرائیل که مانع مرگ غریبانه و «حزن ابرازنشده» می‌شود و در عین حال خطر ابتلای بستگان را هم منتفی میکند نیز در کمتر کشوری مثل اسرائیل دیده شده است.
رابطه راحت با علم و فناوری
در کنار رعایت نسبتاً دقیق مقررات کرونایی در میان اکثریت جامعه، رابطه راحت و کنجکاوانه اسرائیلی‌ها نسبت به پیشرفت‌های علمی و نیز پراگماتیسم آن‌ها در کاربرد این فناوری‌ها هم از جمله عوامل موفقیت کشور در مقابله با کرونا تلقی می‌شود؛ امری که در بسیاری کشورهای اروپایی هم کمتر دیده می‌شود و معمولاً در این کشورها تابعی از اماها و اگرهاست.
نوآوری قابل‌اعتنای یهودیان در سده‌های متمادی و حالا در مقابله با بحران کرونا هم به این مسئله ربط داده می‌شود که به عنوان اقلیتی که فعالیت‌شان در شماری از عرصه‌ها مشمول محدودیت و ممنوعیت بوده، علم و فن از جمله گستره‌هایی بوده که در آن‌ها کمتر با مشکل و محدودیت روبه‌رو بوده‌اند.
صد البته در اسرائیل هم این نگرانی هست که از رهگذر استفاده از فناوری‌های نوین، داده‌های شخصی و حریم خصوصی شهروندان بیش از اندازه در دستان دولت و شرکت‌های فناوری قرار گیرد و آماج سوءاستفاده شود.
در رسانه‌های اسرائیل هشدارهای متفاوتی مطرح می‌شود که مضمون آن‌ها خطرات ناشی از تسلط دولت و هوش مصنوعی شرکت‌ها بر داده‌ها و اطلاعات شهروندان و نیز آسیبی است که از این رهگذر به دمکراسی و اراده آزادانه شهروندان وارد می‌شود.
وقتی که ایران عاملی تعیین‌کننده می‌شود
مخالفتی که در جامعه در همان اسفندماه و در ابتدای شیوع کرونا با سپردن تشخیص حلقه ابتلا به شین بت از طریق رصد تلفن‌های همراه شکل گرفت هم نمودی از این نگرانی تلقی می‌شد.
شین بت می‌بایست با همان نرم‌افزاری که به رصد و تعقیب تروریست‌ها می‌رود، حالا شهروندان را به لحاظ ابتلا یا عدم ابتلا به کرونا زیر نظر می‌گرفت؛ فعالیتی که در مجموع به شناسایی ۲۰ درصد مبتلایان به کووید ۱۹ انجامید.
ناداو آرگمان، رئیس شین بت، هم اوایل ماه ژوئن که با کاهش ابتلا و مهار شیوع کرونا سازمانش از مأموریت یادشده معاف شد، نفسی به‌راحتی کشید و گفت که نمی‌داند چرا باید شین بت در یک مسئله اجتماعی و مدنی وارد عمل شود که ربطی به حوزه کارش ندارد.
پیشنهادش این بود که کارافزار مشابه شرکت‌های خصوصی برای این موضوع به کار گرفته شود و استفاده یا عدم استفاده هر شهروند از آن به اراده و تصمیم خود او واگذاشته شود. ولی نگاه دولت به کرونا به عنوان یک «تهدید امنیتی» و تصمیم تازه کنست درباره به‌کارگیری دوباره شین بت در مأموریت سابق بحث‌ها و انتقادها را کمتر کرده، هرچند به خاموشی آن منجر نشده است.
در قیاس با شین بت، موساد که سازمان اطلاعات خارجی اسرائیل است در مقابله با کرونا کمتر فعال بوده، ولی مأموریتش، به نوشته رسانه‌های اسرائیل، اهمیت کمتری نداشت. با توجه به کمبود اولیه دستگاه‌های تنفس مصنوعی، ماسک و کیت‌های تست در ابتدای شیوع کرونا در اسرائیل، یوسی کوهن مأموریت گرفت که موساد را به کار تهیه مواد و تجهیزات یادشده بفرستد.
این گونه بود که همان اواخر اسفند، موساد با به کارگیری «شبکه بینالمللی» خود توانست صدهزار کیت تست کرونا از گوشه و کنار جهان وارد کشور کند. یک و نیم میلیون ماسک و شمار زیادی عینک‌های مخصوص و نیز قطعات لازم برای تولید ونتیلاتور(دستگاه تنفس مصنوعی) هم بعدتر وارد شد.
توزیع متوازن این امکانات میان مؤسسات درمانی کشور را هم خود موساد به عهده گرفت، و این تقریباً همان زمانی بود که وزیر بهداشت ایران از وزیر اطلاعات می‌خواست که رد دلالان ماسک را که احتکار و گرانی این کالا را رقم زده‌اند بگیرد و وزیر اطلاعات هم توپ را به زمین وزیر بهداشت می‌انداخت که آدرس دلال را بده تا تعقیبش کنیم!
موساد درباره چندوچون تهیه و تدارکات لجستیکی برای مقابله با کرونا هم مثل سایر موارد کمتر اطلاعاتی منتشر کرده است، به‌خصوص در این باره که در کنار مأموریت‌های اطلاعاتی جاری خودش چگونه ظرفیت و امکانات ورود به کمک‌رسانی در زمینه کرونا را هم داشته است.
برخی نشریات اسرائیل نوشته‌اند که خود کرونا یکی از دلایل کاهش مشغله‌های موساد بوده، چرا که حکومت ایران و فعالیت‌هایش که یکی از دغدغه‌ها و محورهای اصلی فعالیت و رصد موساد است، ورای فشار ناشی از تحریم‌ها، اخیراَ به دلیل کرونا هم بیش از پیش با دشواری مواجه شده و موساد احتمالاً در ارزیابی ضریب خطر ایران موقتاً هم که شده تجدیدنظر کرده است؛ تجدیدنظری که برخی ظرفیت‌های این سازمان اطلاعاتی را برای اقدامات دیگر آزاد ساخته، از جمله ورود به تدارک و تهیه اقلام لازم برای مقابله با کرونا.
اسرائیل فعالیت در عرصه مقابله با کرونا را به عنوان محملی برای تقویت و بهبود مناسباتش با کشورهای دیگر هم به کار گرفته است.
مناسبات با ترکیه از این رهگذر بهبود یافته، با امارات که مناسبات رسمی دیپلماتیک ندارد قرارداد تحقیق در مورد کرونا امضا کرده و به شرکتهایی در نوار غزه سفارش تولید ماسک داده است. هرچند، جدی‌شدن طرح الحاق سرزمین‌های فلسطینی در ساحل غربی به خاک اسرائیل داشت به محمل بحران تازه‌ای در منطقه تبدیل می‌شد و می‌توانست گشایش‌‌ها و بهبودها را زایل کند. حالا با بالاگرفتن دوباره موج کرونا در اسرائیل و با مقاومت و اعتراض بینالمللی که انصرافِ ولو موقت دولت از طرح الحاق را به دنبال آورد، ابعاد تنش محدود مانده است.
کارنامه موفق اسرائیل در دور اول مقابله با کرونا اینک در بوته آزمایشی جدید قرار گرفته است. برای ارزیابی چندوچون این کارنامه در دور تازهٔ چالش، باید منتظر فعل و انفعالات و تصمیمات و میزان اثرگذاری آن‌ها باقی ماند.
ولی تا همین جای کار هم دست‌کم بخشی از این کارنامه می‌توانست برای ایران قابل‌تأمل و آموزنده باشد، مشروط به آن‌که مخالفت با سیاست‌های اسرائیل در قبال فلسطینی‌ها به دشمنی و رویکرد مبتنی بر نابودی این کشور در سیاست خارجی جمهوری اسلامی راه نمی‌برد.
آن گاه شاید همکاری نهادهای امنیتی و نظامی ایران در مهار کرونا هم ابعادی واقعی و مثمرتر می‌گرفت و به صحنه‌های مضحکه و جنجال‌برانگیزی همچون رونمایی از دستگاه جعلی شناسایی ویروس توسط فرمانده سپاه یا برخی اقدامات و بیانیه‌های نمایشی از سوی ستاد فرماندهی کل نیروهای مسلح محدود نمی‌ماند.