ربایش‌های اخیر صدها دانش‌آموز در شمال نیجریه شکست دیگری برای محمدو بوهاری رئیس‌جمهور این کشور است که هنوز نتوانسته با وجود وعده‌های مکرر خود، پس از دو دهه از شکل‌گیری بوکو حرام و یک دهه از خشونت‌های گسترده در این منطقه، با این گروه اسلامگرای مسلح و دیگر گروه‌های مسلح تبهکار مقابله کند.
روز یکشنبه ده‌ها دانش‌آموزی که در شمال غربی نیجریه ربوده شده بودند، آزاد شدند. این دانش‌آموزان که تعدادشان به ۸۰ نفر می‌رسید، عصر شنبه در حالی که در روستای محل زندگی‌شان از مدرسه به خانه بازمی‌گشتند، ناپدید شدند.
پیشتر در همین هفته، ۳۴۴ دانش‌آموزی که ربوده شده بودند، به خانه‌هایشان بازگشتند. گروه شبه‌نظامی اسلامگرای بوکو حرام روز سه‌شنبه مسئولیت ربودن این دانش‌آموزان دبیرستانی را بر عهده گرفت.
این گروه شبه‌نظامی در شمال نیجریه مستقر است، اما طی ۱۰ سال اخیر رشد فزاینده‌ای داشته و توانسته وحشت را در سراسر منطقه اطراف دریاچه چاد بپراکند.
مدرسه‌ای که شامگاه جمعه ۱۱ دسامبر هدف حمله شبه‌نظامیان بوکو حرام قرار گرفت، در ایالت کاتسینا قرار داشت که صدها کیلومتر با پایگاه اصلی بوکو حرام فاصله دارد.
این حمله، گستره حملات بوکو حرام را نشان می‌دهد که در سال‌های اخیر علاوه بر نیجریه به ویژه شمال شرقی این کشور، کشورهای چاد، کامرون و نیجر را نیز درگیر خود کرده است.
بیشتر در این باره: بیش از ۴۰ کارگر مزرعه در پی حمله‌ای خونین در شمال شرق نیجریه کشته شدندبولاما بوکارتی، پژوهشگر مؤسسه تونی بلر برای آفریقای سیاه، پس از برعهده گرفتن مسئولیت این حمله از سوی بوکو حرام اعلام کرد: «این یک پیام سیاسی وحشتناک و نشانه‌ای از گسترش قلمرو این گروه در شمال نیجریه است.»
همچنین یان سن-پی‌یر، مدیر یک مرکز مطالعاتی در حوزه امنیت با عنوان «گروه مشاوره امنیت مدرن»، گفت این حمله نشان از قدرتنمایی بوکو حرام دارد. به گفته این پژوهشگر، بوکو حرام قصد دارد اعلام کند که دیگر فقط در محدوده پیشین خود عمل نخواهد کرد.
در دوازدهم دسامبر، دست‌کم ۲۸ نفر در نزدیکی شهر دیفا در جنوب شرقی نیجر از سوی نیروهای بوکو حرام کشته شدند. اغلب این افراد زنده زنده سوزانده شدند.
اما بوکو حرام در اواخر ماه نوامبر نیز حمله وحشتناک بزرگ دیگری را انجام داده بود. این گروه در روز ۲۸ نوامبر، دست‌کم ۷۶ کشاورز را که در شالیزارهای اطراف شهر چند میلیونی مایدوگوری مرکز ایالت بورنو در شمال شرقی نیجریه کار می‌کردند، به قتل رساند.
ده‌ها مرد مسلح عضو بوکو حرام در این حمله مشارکت داشتند. آنان دستان قربانیان خود را بستند و سپس گلوهایشان را بریدند.
پس از این حمله، بوکو حرام اعلام کرد که قصد داشته انتقام برخی از اعضای خود را بگیرد که از سوی روستایان و کشاورزان بازداشت و به مقام‌های نیجریه تحویل داده شده بودند.
علیه تحصیل و آموزش
گروه اسلامگرای بوکو حرام همان طور که از عنوان آن پیداست (در زبان آفریقایی هوسه رایج در شمال نیجریه به معنی: آموزش غربی حرام است) با هدف قرار دادن مدارس و دانش‌آموزان تلاش دارد با تحصیل کودکان مبارزه کند.
در دهه ۱۹۹۰ بود که محمد یوسف، بنیانگذر این گروه با خطبه‌های آتشین در شهر مایدوگوری پیروانی را به دور خود جمع کرد. او از اسلام تندرویی سخن می‌گفت و ارزش‌های غربی را به عنوان اصلی‌ترین دلایل مشکلات کشور معرفی می‌کرد.
نیجریه از سال ۱۹۶۰ از بریتانیا مستقل شده بود، اما قربانی فساد دولت مرکزی بود. در این شرایط، فرد افراطگرایی چون یوسف قصد داشت که اعتراضات ضددولتی به ویژه اعتراضات جوانان بیکار را به مسیر افراطگرایانه خود رهبری کند.
او از یک سو علیه دولت آبوجا (پایتخت نیجریه) حرف می‌زد، از سوی دیگر غربی‌ها را به تداوم استعمار متهم می‌کرد و همزمان بذر اسلامگرایی و نفرت را می‌کاشت.
اما عملاً بوکو حرام در سال ۲۰۰۲ متولد شد؛ پس از حادثه ۱۱ سپتامبر که القاعده جهان را به وحشت انداخته بود، محمد یوسف نیز تلاش کرد با اقداماتش توجه مقام‌های حکومت را به خود جلب کند.
در سال ۲۰۰۹، در درگیری نیروهای بوکو حرام و نیروهای پلیس و ارتش نیجریه در مایدوگوری، صدها نفر از اعضای این گروه شبه‌نظامی کشته شدند و ارتش نیز توانست یوسف را بازداشت و سپس اعدام کند.
پس از آن، ابوبکر شکائو، معاون محمد یوسف جانشین او و رهبر بوکو حرام شد. همچنین از آن زمان، فعالیت این گروه مخفیانه شد و فرماندهان آن در مناطقی ناشناس به سر بردند.
در سال ۲۰۱۰، بار دیگر فعالیت این گروه جان تازه‌ای گرفت؛ در آن زمان گروه‌های اسلامگرای مسلح به سرعت در جهان در حال گسترش بودند.
ابوبکر شکائو اعلام کرد که نه تنها قصد دارد شریعت اسلامی را در نیجریه به اجرا بگذارد، بلکه قصد دارد با کارزاری از خشونت، دولت را سرنگون و شهروندان غیرمسلمان را به مسلمان تغییر دین دهد.
از آن زمان، خشونت‌ها و ترورها و حمله‌ها شدت گرفت و مدارس، مساجد، کلیساها و ساختمان‌های دولتی و مراکز نظامی و پلیس، به ویژه در مناطق شمال و شمال شرقی نیجریه هدف ده‌ها حمله قرار گرفتند.
یکی از روش‌های اصلی بوکو حرام در انجام حملات تروریستی خود، به کارگیری کودکان و دختران جوان به عنوان عامل اصلی حملات انتحاری است.
ربایش دانش‌آموزان، یک فاجعه تکراری
اما حادثه اخیر، یعنی ربودن صدها دانش‌آموز در ایالت کاتسینا، یادآور حادثه‌ای مشابه و معروف است که نزدیک به هفت سال پیش رخ داد.
در آوریل سال ۲۰۱۴، بوکو حرام ۲۷۶ دختر دانش‌آموز را در دبیرستانی در شهر تشیبوک در ایالت بورنو ربود که ۵۷ نفر از آنان توانستند بلافاصله فرار کنند.
این اتفاق توجه بسیاری را در جهان به خود جلب کرد و علاوه بر واکنش‌های بین‌المللی و رسمی، کاربران شبکه‌های اجتماعی نیز به ویژه با هشتگ «دخترانمان را بازگردانید» (#BringBackOurGirls) به این اتفاق واکنش نشان دادند.
عصر روز ۱۴ آوریل ۲۰۱۴ بود که این دانش‌آموزان ۱۲ تا ۱۷ ساله را مجبور کردند سوار بر کامیون‌هایی شوند. سپس این کامیون‌ها به سمت بوته‌زارها این منطقه دورافتاده و صحرایی حرکت کردند و خبری از آنان نشد.
در حالی که والدین این دانش‌آموزان بی‌عملی و انفعال دولت برای آزادی فرزندان خود را محکوم می‌کردند، رهبر بوکو حرام در روز پنجم ماه مه همان سال با انتشار ویدئویی اعلام کرد که از این دانش‌آموزان به عنوان «برده» استفاده می‌شود یا به «ازدواج» اجباری با اعضای این گروه درآمده‌اند.
یک هفته بعد نیز، ویدئوی جدیدی از این گروه منتشر شد که در آن چند زن به عنوان دختران ربوده شده اعلام می‌کردند که به دین اسلام گرویده‌اند و خواستار آزادی اعضای زندانی بوکو حرام در مقابل آزادی خود بودند.
در سپتامبر سال ۲۰۱۵، محمدو بوهاری، سرلشکر بازنشسته ارتش و رئیس‌جمهور جدید نیجریه اعلام کرد که قصد دارد چنین تبادلی را عملی کند.
در مه ۲۰۱۶، با گذشت بیش از دو سال از این ربایش، یکی از دانش‌آموزان دختر برای اولین بار از سوی نیروهای امنیتی پیدا شد؛ سالم، اما با نوزادی چهار ماهه که خود به دنیا آورده بود.
در اکتبر همان سال، با میانجی‌گری سوئیس و صلیب سرخ ۲۱ دختر دانش‌آموز آزاد شدند. در مه ۲۰۱۷ نیز ۸۲ دختر دیگر پس از سه سال اسارت، آزادی خود را بازیافتند.
در مجموع از سال ۲۰۱۴ تاکنون، ۱۰۷ دختر دانش‌آموز از ۲۱۹ دختری که در گروگان بوکو حرام باقی مانده بودند، با مذاکره یا با تلاش خودشان آزاد شدند.
دولت نیجریه اعلام کرد دخترانی که آزاد شدند از کمک روانپزشکی و آموزشی برخوردار خواهند شد و برای ادامه تحصیل به دانشگاهی در آمریکا اعزام می‌شوند. اما از آن زمان تاکنون، وعده دولت فقط برای تعداد کمی از این دختران عملی شد و والدین بسیاری از دختران آزادشده نیز اعلام کرده‌اند که توانایی پرداخت هزینه‌های تحصیل فرزاندشان را ندارند.
ظهور داعش، جان تازه به بوکو حرام
اما از ۱۱۲ دختر دانش‌آموز که همچنان ناپدید هستند، هنوز هیچ اطلاعات مشخصی وجود ندارد و معلوم نیست چه تعداد از این ۱۱۲ دختر اساساً زنده هستند یا مرده.
در سال ۲۰۱۸، بوکو حرام ویدئویی را منتشر کرد که در آن چندین نفر از این دختران جوان اعلام می‌کردند که قصد ندارند «خلافت» را ترک کنند.
در واقع از اوت سال ۲۰۱۴، همزمان با ظهور داعش در خاورمیانه و اعلام خلافت اسلامی در مناطقی از عراق و سوریه، بوکو حرام نیز در مناطقی که تحت کنترل خود داشت، جان تازه‌ای گرفت و اعلام «خلافت» کرد.
بوکو حرام سرزمین‌هایی را در شمال شرقی نیجریه در اختیار داشت که کاملاً از کنترل نیروهای دولتی خارج شده بود.
چند ماه بعد، این گروه به داعش اعلام وفاداری و بیعت کرد. این تحول موجب شد که ارتش‌های کشورهای منطقه، نیجریه، چاد، کامرون و نیجر، علیه بوکو حرام اقدام کنند. اما با وجود حملات گسترده به شهرها و روستاهایی که در کنترل بوکو حرام بود، حملات انتحاری این گروه، آدم‌ربایی‌های جمعی و بمبگذاری‌ها پایان نیافت.
در سال ۲۰۱۶، زمانی که داعش رهبر جدیدی برای بوکو حرام تعیین کرد، انشعابی در این گروه رخ داد. این انشعاب موجب ظهور گروه دیگری به نام «دولت اسلامی غرب آفریقا» شد. در واقع از آن سال، وقتی از بوکو حرام سخن گفته می‌شود ممکن است فرقی میان گروه اصلی به رهبری ابوبکر شکائو و گروه انشعاب یافته دیگر گذاشته نشود.
اما تفاوت «دولت اسلامی غرب آفریقا» با گروه اصلی بوکو حرام، تمرکز بیشتر بر انجام حملات به مراکز دولتی و نظامی و سازمان‌های بین‌المللی از جمله نهادهای بشردوستانه است.
در کل، خشونت‌هایی که بوکو حرام و شاخه وفادار به داعش آن در منطقه اطراف دریاچه چاد به راه انداخته‌اند، از سال ۲۰۰۹ تاکنون حدود ۳۶ هزار کشته برجای گذاشته و بیش از دو میلیون نفر از ساکنان این منطقه را آواره کرده است.
این خشونت‌ها در حالی گسترش یافته که بیم اتحاد میان نیروهای اسلامگرای شمال شرق نیجریه با راهزنان مسلح شمال غرب نیجریه افزایش یافته و برخی از تحلیلگران معتقدند که ربایش اخیر دانش‌آموزان نیز حاکی از این اتحاد است.
جاکوب زن، پژوهشگر بنیاد جامستون در واشینگتن، معتقد است که در سال‌های اخیر روابط و پیوندهایی میان این دو گروه شرق و غرب شمال نیجریه که در حقیقت خاستگاه متفاوتی دارند و از نظر ایدئولوژی نیز به یکدیگر شبیه نیستند، به وجود آمده است.
در واقع، ربایش اخیر دانش‌آموزان نشان داد که بوکو حرام برای تسلط بر منطقه با ایجاد ناامنی، به عنوان هدف اصلی خود، به هر شیوه‌ای متوسل می‌شود؛ از سوءاستفاده از احساسات ضدغربی و ضددولتی، تا پیوستن به القاعده و داعش و ائتلاف با راهزان مسلح که آنان نیز چنین هدفی دارند.
در این میان، آدم‌ربایی بهترین ابزار تبلیغاتی برای اعلام یک مرحله جدید از قدرت است.