بحران سیاسی ۴۸ ساعتهٔ اردن که نقطه‌اوج تنش‌های سیاسی و رقابت‌های دو برادر ناتنی در یک خانوادهٔ سلطنتی به شمار می‌رود، در حالی پایان یافت که هنوز این بحران مورد توجه رسانه‌های بین‌المللی است، هرچند در داخل کشور اردن گویی آب از آب تکان نخورده است.
با این حال، احتمال وقوع بحران مشابه در آینده موجب نگرانی برخی از سیاستمداران در داخل اردن و انگیزهٔ بررسی‌های بیشتر توسط ناظران و رسانه‌ها در خارج از اردن شده است.
سکوت تحمیلی به رسانه‌های اردنی
دو روز پس از اعلام وفاداری شاهزاده حمزه، برادر ناتنی ملک عبدالله دوم پادشاه اردن، به پادشاهی این کشور، تلاش شده موضوع توطئه ادعایی علیه سلطنت اردن دست‌کم ظاهراً به طور کامل از عرصه عمومی کشور محو شود.
شاهزاده حمزه در مراسم دهمین سالگرد به قدرت رسیدن برادرش در ژوئن ۲۰۰۹
روز چهارشنبه، ۱۸ فروردین، مطبوعات اردن دیگر از «توطئه شیطانی» که هدفش «بی‌ثباتی» در اردن بود، چیزی ننوشته‌اند و ترجیح داده‌اند به موضوعاتی چون سفر فیصل بن فرحان، وزیر خارجه عربستان سعودی، و بحران شیوع کرونا بپردازند.
مصطفی الریالات، سردبیر روزنامه دولتی «الدستور»، به خبرگزاری فرانسه گفت که سکوت مطبوعات در این زمینه قابل توجیه است زیرا اوضاع تغییر کرده است.
او در توضیح این سکوت ناگهانی مطبوعات اردن دربارهٔ بحران چند روز اخیر ادامه داد: «خدا را شکر همه‌چیز به حالت عادی برگشته است... همه اردنی‌ها از این پس احساس اطمینان دارند؛ انگار چیزی اتفاق نیفتاده بود.»
با این حال این روزنامه‌نگار اعتراف می‌کند که تصمیم دادستان مبنی بر ممنوعیت انتشار هر نوع مطلبی دربارهٔ شاهزاده حمزه و بازداشت‌شدگان در ایجاد سکوت فعلی مؤثر بوده است.
روز گذشته، حسن العبداللات، دادستان امان، در بیانیه‌ای که از تلویزیون دولتی اردن پخش شد، برای پایان دادن به این دورهٔ آشفتهٔ سیاسی بی‌سابقه در اردن اعلام کرد انتشار هر نوع خبر دربارهٔ شاهزاده حمزه و دیگر متهمان توطئهٔ ادعایی ممنوع است.
بر اساس این بیانیه، این ممنوعیت شامل همهٔ رسانه‌ها حتی شبکه‌های اجتماعی می‌شود و همچنین انتشار عکس و ویدئو در این زمینه با پیگرد قضایی روبه‌رو خواهد شد.
پیشتر ایمن صفدی، معاون نخست‌وزیر و وزیر خارجه اردن، اعلام کرده بود که شریف حسن بن زید و باسم عوض‌الله، دو مقام بلندپایه اردن، جزو چهارده تا شانزده نفری هستند که به‌اتهام «توطئه» علیه پادشاهی کشور بازداشت شده‌اند.
باسم عوض‌الله پیشتر ریاست دفتر سلطنتی را برعهده داشت و در میان بخش عمدهٔ مردم اردن چندان فرد خوش‌نامی نیست. همچنین شریف حسن بن زید هم زمانی نماینده ویژه پادشاه اردن در عربستان سعودی بود. اما هویت بقیه بازداشت‌شدگان اعلام نشد.
اعلام ممنوعیت انتشار هرگونه مطلب در این باره در حالی بود که شبکه‌های اجتماعی در اردن به عرصهٔ زورآزمایی طرفداران ملک عبدالله دوم و شاهزاده حمزه تبدیل شده بود و کاربران اردنی با انتشار تصاویر و ویدئوهایی به طرفداری از یکی از این دو مشغول بودند.
میانجی‌گری ولیعهد پیشین برای آرام کردن ولیعهد پیشین دیگر
یک روز قبل از انتشار بیانیه دادستان امان، شاهزاده حمزه که اتهام‌ها علیه خود مبنی بر نقش داشتن در یک توطئه علیه پادشاهی اردن را رد کرده بود، به پادشاهی اردن اعلام وفاداری کرد. این اعلام وفاداری او تحت فشار خاندان سلطنتی و با میانجی‌گری شاهزاده حسن، برادر ملک حسین پادشاه پیشین اردن، صورت گرفت.
در واقع، شاهزاده حسن بن طلال ۷۴ ساله همدرد شاهزاده حمزه ۴۱ ساله است؛ ملک حسین شاهزاده حسن را پس از ۳۴ سال ولیعهدی چند روز پیش از مرگ خود برکنار و پسرش ملک عبدالله دوم را جانشین او کرده بود. ملک عبدالله دوم هم دقیقاً همین سرنوشت را برای شاهزاده حمزه رقم زد، وقتی او را در سال ۲۰۰۴، پنج سال پس از ولیعهدی‌اش، از این سِمت مهم کنار گذاشت.
شاهزاده حمزه با این‌که به پادشاهی کشور اعلام وفاداری کرده اما در نامه خود انتقادهای تند خود دربارهٔ شیوهٔ ادارهٔ کشور را پس نگرفت.
پادشاه اردن (وسط) و همسرش، در مراسمی با حضور برادرانش علی و حمزه (راست) در اکتبر ۲۰۰۹
به‌عقیده احمد عوض، مدیر مرکز تحقیقات اقتصادی و انفورماتیک فینیق در امان، حتی اگر «یک راه‌حل در خانوادهٔ سلطنتی» اردن پیدا شده باشد، «تا زمانی که اصلاحات دموکراتیک روی ندهد، بحران سیاسی واقعی پایان نیافته و ادامه خواهد داشت».
لبيب قمحاوی، استاد علوم سیاسی، دربارهٔ اعلام وفاداری شاهزاده حمزه به خبرگزاری فرانسه گفته است: «در نهایت، آن‌چه حکومت می‌خواست، محقق شد. شاهزاده حسن از موقعیت و سن خود برای واداشتن شاهزاده حمزه به امضای نامه و پایان دادن به این ماجرا استفاده کرد.»
شاهزاده حمزه نامهٔ وفاداری به ملک عبدالله دوم را در حضور شاهزاده هاشم، برادرش، و همچنین دو پسرعموی خود امضا کرد، اما تا روز سه‌شنبه ۱۷ فروردین هیچ دیدار رسمی میان او و ملک عبدالله گزارش نشد.
به‌عقیدهٔ بسیاری از کارشناسان، بحران سیاسی اخیر در اردن گسست‌های عمیق در خاندان سلطنتی این کشور را نمایان کرد و حتی پایان یافتن آن نیز پرسش‌ها و ابهامات در این زمینه را از بین نبرد.
ماجرای «کودتا» چه بود؟
بر اساس فرضیه‌ای که بیشتر در رسانه‌های آمریکایی مطرح شد، بعید به نظر می‌رسد که شاهزاده حمزه و بازداشت‌شدگان به فکر «کودتا» بوده باشند.
عريب الرنتاوی، مدیر مرکز مطالعات سیاسی القدس در امان، گفته است که تقریباً در اردن «آماده‌سازی کودتا بدون حمایت واحدهای اصلی ارتش، سرویس‌های امنیتی و اطلاعاتی غیرممکن است، زیرا این نیروها حامی پادشاه هستند.»
همچنین عامر السبايله، تحلیلگر سیاسی، به روزنامه لوموند گفته است: «ما هیچ تانکی را در خیابان‌ها ندیدیم، اعضای هیچ قبیله‌ای به خیابان‌های شهرها نیامدند، هیچ مقام پلیس یا نظامی بازداشت نشد. چگونه کودتا می‌تواند بدون حمایت بخشی از نیروهای امنیتی اجرا شود؟»
با این حساب، آن‌چه در روزهای گذشته در اردن روی داد، به‌عقیدهٔ تحلیلگران، نه یک کودتا بلکه بیشتر یک کارزار تحریک مردم علیه سیاست‌های اقتصادی و اجتماعی پادشاه به‌منظور تضعیف او در میانهٔ بحران شیوع کرونا بود.
خود معاون نخست‌وزیر اردن نیز در کنفرانس خبری روز یکشنبه ۱۵ فروردین گفت که این اقدام با هدف «ایجاد یک کارزار گسترده از ضداطلاعات با استفاده از ادعاهای مطرح‌شده در خارج به‌ویژه از سوی به‌اصطلاح اپوزیسیون» بوده است. براء میکائیل، استاد دانشگاه سنت لوئیس در مادرید، نیز بر این عقیده است که اتفاق اخیر بیشتر یک تمایل برای «تحریک یا برانگیختن خشم مردم علیه پادشاه» بود.
به‌عقیدهٔ ناظران امور سیاسی اردن، اختلافات در خانواده سلطنتی اردن دست‌کم از همان زمانِ برکناری شاهزاده حمزه از مقام ولیعهدی آغاز شده است.
شاهزاده حمزه در کنار پدر و مادرش در اوت ۱۹۸۶
به‌نوشتهٔ روزنامهٔ لوموند و به‌نقل از مصطفی حمارنه، رئیس پیشین شورای اقتصادی و اجتماعی اردن که اکنون عضو مجلس سنای این کشور است، شاهزاده حمزه هرگز مسئلهٔ برکناری از ولیعهدی را هضم نکرد و هنوز زخم این برکناری برای او تازه است.
همچنین عريب الرنتاوی به خبرگزاری فرانسه گفته است که ماجرای اخیر فقط این اختلافات را علنی کرد، زیرا شاهزاده حمزه در این سال‌ها بیشتر به مواضع مخالفان سلطنت نزدیک بود تا مواضع رسمی حکومت اردن.
از نظر لبيب قمحاوی نیز «شاهزاده حمزه از محبوبیت زیادی در میان جوانان و قبایلی برخوردار است که او به طور مرتب به میان آنان می‌رود. این امر از سوی دربار اردن به‌عنوان اقدام علیه ثبات پادشاهی از طریق تصرف پایگاه‌های مردمی حکومت تفسیر شد.»
به‌عقیدهٔ برخی کارشناسان، دولت اردن در شرایط کنونی که این کشور با نارضایتی‌های جدی مردم مواجه است، هرگونه اعتراض را به‌مثابهٔ تهدید امنیتی در نظر می‌گیرد تا معترضان را از بیان اعتراض خود منصرف کند.
همچنین به‌عقیده اسامه الشریف، روزنامه‌نگار اردنی، حکومت این کشور نگران است که شاهزاده حمزه به یک «نماد» برای اپوزیسیون این کشور تبدیل شود، به‌ویژه که برخی معتقدند او «کاریزماتیک بودن» را از پدرش، ملک حسین، به ارث برده است.
همهٔ این‌ها به بخشی از مردم اردن به‌ویژه کسانی که از وضع موجود ناراضی هستند این احساس را می‌دهد که اگر شاهزاده حمزه پادشاه شود، اوضاع بهتر خواهد شد.
پادشاه با خطر روبه‌روست؟
با این حال، هیچ تحلیلگری در موقعیت کنونی بحران اخیر را خطری جدی برای پادشاهی اردن تلقی نمی‌کند، نه از نظر داخلی و نه از نظر بین‌المللی.
الرنتاوی می‌گوید «مردم در ساعات اولیه پس از اعلام بازداشت‌ها احساس خطر کردند زیرا هیچ‌کس نمی‌دانست چه اتفاقی در حال روی دادن است. اما به محض این که ماجرا روشن شد، احساس خطر نیز از بین رفت.»
قمحاوی هم با الرنتاوی هم‌عقیده است. این استاد علوم سیاسی می‌گوید: «ارتش، پلیس و نیروهای اطلاعاتی به طور کامل تحت کنترل پادشاه هستند.»
اکنون که سکوت ظاهریِ کاملی در اردن درباره این موضوع برقرار شده، نمی‌توان دربارهٔ «ریشه‌های خارجی» مورد ادعای دولت اردن برای این «توطئه» تحقیق و جست‌وجو کرد، اما از حمایت‌های بین‌المللی پیداست که خطر چندانی متوجه پادشاهی اردن نیست.
ملک عبدالله پادشاه اردن
همهٔ کشورهای منطقه از ملک عبدالله دوم در برابر بحران پدیدآمده حمایت کردند. آمریکا «حمایت کامل» خود را از ملک عبدالله دوم اعلام کرد و اسرائیل، همسایه‌ای که روابط پرتنش با اردن داشته، نیز این بحران را یک «مسئلهٔ داخلی» خواند.
عربستان سعودی هم برای نشان دادن حمایت شدید خود از از پادشاهی اردن حتی وزیر خارجه‌اش را به امان فرستاد. قمحاوی معتقد است که عربستان سعودی فوراً واکنش نشان داد چون شریف حسن بن زید و باسم عوض‌الله، دو مقام بلندپایه پیشین که بازداشت شدند، دارای تابعیت سعودی هستند و به خانوادهٔ سلطنتی سعودی به‌ویژه محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی، نزدیک‌اند.
بیشتر در این باره: چرا اردن «جزیره صلح» را از اسرائیل پس گرفت؟ریاض و امان در سال‌های اخیر دچار اختلافاتی بوده‌اند، به‌ویژه در زمینهٔ طرح صلح فلسطینیان و اسرائیل که از سوی دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری پیشین آمریکا، مطرح شد. به‌عقیدهٔ ناظران بین‌المللی، درحالی‌که عربستان سعودی موافق این طرح است، اردن آن را خطری برای خود می‌داند.
در این شرایط، این پرسش جدی برای برخی تحلیلگران مطرح است که بحران سیاسی اخیر اردن چه دستاوردی برای اپوزیسیون یا مردم معترض داشته است؟
مصطفی حمارنه در این زمینه معتقد است که شاهزاده حمزه می‌توانست انتقادهای خود را «به‌شکل سازنده‌تری» بیان کند زیرا در هر صورت او برادر پادشاه است و به پادشاه دسترسی راحت‌تری دارد.
همچنین عامر السبايله می‌گوید پادشاه اردن برای جلوگیری از بحرانی مشابه باید به اصلاحاتی دست بزند و از همه مهم‌تر، برادراش را در مدیریت کشور سهیم کند.