مردم ساکن مناطق تحت کنترل مخالفان در شمال غرب سوریه، در واکنش به حضور بشار اسد در نشست سران اتحادیه عرب که جمعه ۲۹ اردیبهشت در جده عربستان سعودی برگزار شد، با برگزاری تظاهرات، تصمیم اتحادیه عرب برای آشتی با دولت سوریه را محکوم کردند.
۱۲ سال پیش در واکنش به سرکوب خونین اعتراض‌ها در سوریه، اتحادیه عرب عضویت این کشور را تعلیق کرده بود. در نشست سال ۲۰۱۳ سران اتحادیه عرب که در قطر برگزار شد، کرسی سوریه به نمایندۀ اپوزیسیون داده شد.
اما ۱۷ اردیبهشت پس از سلسله‌گفت‌وگوهایی که در پی آشتی شماری از کشورهای عربی و در رأس آن‌ها عربستان سعودی با دولت سوریه برگزار شد، سرانجام اتحادیه عرب با بازگشت سوریه به این نهاد منطقه‌ای موافقت کرد. عربستان سعودی هم که ریاست این دوره اتحادیه را بر عهده دارد، بشار اسد را برای حضور در نشست سران دعوت کرد؛ دعوتی که دمشق به‌سرعت از آن استقبال کرد.
این تحولات خشم فعالان حقوق بشر مخالف حکومت سوریه را برانگیخت. انور البنی، حقوقدان و فعال حقوق بشر سوریه‌ای که ساکن برلین پایتخت آلمان است، در این باره به خبرگزاری رویترز چنین گفت:
«بسیاری از سوری‌ها اکنون احساس سرخوردگی می‌کنند. البته به نظر من این گام بی‌معنا و بی‌ارزش است چون در درجه اول اقدام‌های قانونی که در اروپا صورت گرفته، همچون متهم‌شدن بشار اسد و ۶۰ تن از مسئولان امنیتی و سیاسی او به دست‌داشتن در جرائم علیه بشریت و صدور حکم بازداشت شماری از آن‌ها، یک مانع قانونی و نه فقط سیاسی در برابر توانمندسازی گروه جنایتکار حاکم در سوریه است؛ حتی اگر دولت‌های اروپایی چنین خواسته‌ای داشته باشند.»
بیشتر در این باره: بازگشت سوریه به اتحادیه عرب؛ استقبال گرم سران از بشار اسدبقای نظام اسد در پی حمایت‌های روسیه و ایران
در سال ۲۰۱۲ که اکثر کشورهای عربی سفرای خود را از سوریه فرا خواندند و روابط خود را با دمشق قطع و از اپوزیسیون حمایت کردند، حمایت‌های نظامی و مالی روسیه و جمهوری اسلامی ایران بود که نظام بشار اسد را موفق به شکست مخالفان در جبهه‌های جنگ داخلی کرد.
با توجه به شرایط پیش‌آمده و به‌درازاکشیدن بحران سوریه که این کشور را به صادرکنندۀ ناامنی، گروه‌های شبه‌نظامی و حتی مواد مخدر تبدیل کرده است، شماری از کشورهای عربی ازجمله کشورهای عربی خلیج فارس و در رأس آن‌ها امارات متحده عربی، سیاست خود را در قبال سوریه تغییر دادند و مذاکرات با دولت را آغاز کردند.
دوم دی ۱۳۹۷ امارات متحده عربی سفارت خود را در دمشق بازگشایی کرد و ماه پس از آن، شرکت‌های هواپیمایی امارات و الاتحاد و فلای‌دبی برقراری پروازهای خود به شهرهای سوریه را اعلام کردند. ۲۷ اسفند ۱۴۰۰ بشار اسد، در اولین سفر خارجی به یک کشور عربی پس از آغاز اعتراض‌ها در کشورش، به امارات سفر کرد. همان هنگام گزارش‌ها از میانجی‌گری ابوظبی میان ریاض و دمشق حکایت داشت.
از سرگیری روابط ایران و عربستان سعودی
۱۹ اسفند ۱۴۰۱ علی شمخانی، دبیر وقت شورای عالی امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، و مساعد بن محمد العیدان، وزیر مشاور و مشاور امنیت ملی عربستان سعودی، در چین توافق از سرگیری روابط امضا کردند؛ خبری که محافل سیاسی را در منطقه و جهان شگفت‌زده کرد.
پس از ازسرگیری روابط میان ایران و عربستان سعودی با میانجی‌گری چین، روند آشتی با سوریه هم سرعت گرفت.
بیشتر در این باره: پشت پرده توافق ایران و عربستان با میانجی‌گری چیناحمد ابوالغیط، دبیرکل اتحادیه عرب، در نشست جده در این باره گفت: «من از توافق ماه مارس گذشته میان پادشاهی عربی سعودی و جمهوری اسلامی ایران استقبال می‌کنم. روابط با همسایگان همواره باید بر پایه احترام دوجانبه، حسن همجواری و عدم دخالت در امور داخلی کشورها باشد. این‌ها از اصول اساسی میثاق‌نامۀ ملل متحد است و کشورهای ما باید به آن پایبند باشند.»
سرانجام سوم فروردین ۱۴۰۲ خبرگزاری رویترز گزارش داد که عربستان سعودی و دولت سوریه پس از بیش از یک دهه قطع روابط، برای از سرگیری روابط دوجانبه و بازگشایی سفارتخانه‌ها به توافق رسیدند.
دبیرکل اتحادیه عرب در سخنرانی خود در نشست جده همچنین به این مسئله اشاره کرد که بحران سوریه از مرزهای این کشور فراتر رفته بود و ابراز امیدواری کرد که آشتی‌های اخیر به حل‌وفصل بحران بینجامد.
شبیه این سخنان را محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی، هم گفت و ابراز امیدواری کرد که روند پیش‌آمده به بازگشت ثبات و امنیت به سوریه و منطقه کمک کند.
بشار اسد هم در سخنان خود، با اشاره به تحولات اخیر در جهان، از پایان دورۀ نظام تک‌قطبی سخن گفت و خواستار آن شد که در سایه این تغییرات، نقش جهان عرب در تحولات بین‌المللی تقویت شود و کشورهای عربی «اجازه دخالت خارجی را در امور داخلی خود ندهند».
شرط‌های مطرح‌شده در توافق‌ها با سوریه
بنا بر گزارش‌های منتشرشده، از شروط کشورها برای از سرگیری روابط با نظام بشار اسد، مقابله با تولید و قاچاق مواد مخدر در سوریه است؛ مسئله‌ای که به تهدیدی برای کشورهای همسایۀ سوریه و همچنیین کشورهای عربی خلیج فارس تبدیل شده است.
گزارش‌ها حاکی است که تولید و قاچاق مواد مخدر توسط نزدیکان نظام اسد و گروه‌های وابسته به جمهوری اسلامی ایران ازجمله حزب‌الله لبنان مدیریت می‌شود.
پس از اعلام موافقت اتحادیه عرب با بازگشت سوریه به این اتحادیه، در حمله هوایی منتسب به اردن به مناطق مرزی در جنوب سوریه، مرعی الرمثان که از قاچاقچیان بزرگ مواد مخدر نزدیک به حزب‌الله لبنان بود و به پابلو اسکوبار سوریه شهرت داشت، کشته شد. همچنین یک کارگاه ساخت قرص‌های مخدر کاپتاگون که توسط گروه‌های نزدیک به جمهوری اسلامی ایران مدیریت می‌شد، منهدم شد. نیروهای امنیتی سوریه هم در عملیاتی در مناطق جنوبی، شماری از قاچاقچیان را دستگیر کردند.
بیشتر در این باره: نقطهٔ پایان برای یک قاچاقچی مواد مخدر تحت حمایت حزب‌الله لبنانبازگشت پناهجویان به سوریه
از دیگر مواد مطرح‌شده در روند آشتی با سوریه، حرکت به‌سوی راه‌حل سیاسی برای بحران این کشور و ایجاد زمینه‌ای برای بازگشت پناهجویان است؛ موضوعی که بسیاری از پناهجویان به‌ویژه مخالف اسد را نگران کرده است.
هویدا محی‌الدین، فعال مدنی که از سوریه به آلمان پناه برده، در این باره به خبرگزاری رویترز چنین گفته است:
«ما به خودمان قول دادیم که حاضریم نابود شویم اما اسد بر ما حکومت نکند. تا وقتی که اسد در سوریه باشد، ما باز نمی‌گردیم. من نمی‌توانم تصور کنم برگردم و زیر حکومت دیکتاتوری زندگی کنم که باعث دق‌مرگ‌شدن پدرم شد و با محاصره شهرها باعث شد تعداد زیادی از خانواده و بستگانم از گرسنگی بمیرند. اصلاً نمی‌توانم هوای کشوری را تنفس کنم که این دیکتاتور در آن حاکم است. آن‌هایی که با او سازش کردند، ناامیدمان کردند. یک جنایتکاری که جنایت‌هایش برای همه مشخص است، جهان همچنان تلاش می‌کند او را نجات دهد.»
شمار پناهجویان ثبت‌شده سوریه‌ای در کشورهای مختلف بیش از هشت میلیون نفر است. در شماری از کشورها به‌ویژه کشورهای همسایه سوریه فشارها برای بازگرداندن پناهجویان سوری زیاد شده است، به‌ویژه با توجه به شرایط اقتصادی بدی که بسیاری از این کشورها با آن درگیرند.
یکی از این کشورها لبنان است که بیش از یک میلیون پناهجوی سوری در آن زندگی می‌کنند؛ سوری‌هایی که معتقدند بشار اسد عامل تخریب کشور در سال‌های گذشته است. اما شرایط سخت اقتصادی و معیشتی باعث افزایش فشارها برای اخراج آن‌ها از لبنان شده است، هم از سوی مردم هم از سوی احزاب سیاسی. طی هفته‌های گذشته ارتش لبنان با زور اسلحه حدود ۱۵۰۰ پناهجوی سوری را مجبور کرد به سوریه بازگردند.
در ترکیه نیز این فشارها زیاد شده است، به‌ویژه در جریان رقابت‌های انتخاباتی کنونی که نامزدهای رقیب وعده بازگرداندن پناهجویان سوریه‌ای را می‌دهند.
اکنون، با توجه به روند آشتی‌ها با نظام اسد، احتمال فشار بر پناهجویان برای بازگشت به کشورشان بیشتر شده است. بسیاری از پناهجویان نگران آینده خود هستند؛ به‌خصوص آن‌هایی که علیه نظام اسد موضع گرفته‌اند، نگران انتقام‌گیری نهادهای امنیتی سوریه‌اند.
اما در دمشق، پایتخت سوریه، هم مردم رویدادهای نشست سران اتحادیه عرب در جده را دنبال کردند. آن‌ها امیدوارند تحولات اخیر دست‌کم باعث بهبود اوضاع اقتصادی کشورشان شود؛ اقتصادی که در سال‌های اخیر بسیار تضعیف شده و زندگی را برای مردم دشوارتر کرده است.
بیشتر در این باره: آیا تهران می‌تواند از بازگشت سوریه به اتحادیه عرب خشنود باشد؟