از ایران‌شناسی تا ایران‌پژوهی در شهر موتسارت

دانشگاه وین از روز ۲ تا ۵ ماه اوت میزبان یازدهمین کنفرانس دوسالانه «انجمن بین المللی ایران شناسی» بود. (این انجمن به دلایلی که در پایان این گزارش خواهید خواند به «انجمن ایران پژوهی» تغییر نام داد).

بیش از ۵۰۰ دانشگاهی و ناظر

تورج اتابکی مدیر این انجمن و پژوهشگر ارشد پژوهشکده اجتماعی آمستردام شمار شرکت‌کنندگان را بیش از ۵۰۲ تن (اعم از سخنرانان و حاضران) برآورد کرد. این تعداد کسانی است که پیش از روز کنفرانس ورودی های خود را پرداخته بودند. ساختمان درندشت دانشگاه وین از ازدحام جلوگیری می کرد. اما در فواصل سخنرانی ها و پرسش و پاسخ های یکساعت و نیمه که بیشتر حاضران نیم ساعتی برای نوشیدن آب و نوشابه های گرم و سرد و شیرینی و حال و احوالپرسی یا ورانداز کردن کتابها در سالن جنب یکدیگر جمع می شدند شمار چشمگیر حاضران رخ نمایی می کرد.

از ایران‌شناسی تا ایران‌پژوهی در شهر موتسارت

هموارتر شدن راه شرکت دانشگاهیان ساکن ایران

نکته دیگری که در روز آغارین و هنگام ثبت نام و دریافت کارتهای شناسایی و برنامه کنفرانس به چشم می خورد، حضور شمار قابل توجهی از استادان، دانشجویان و پژوهشگرانی بود که از دانشگاههای ایران به وین آمده بودند تا نتیجه تحقیقات و مطالعات خود را با ایران شناسان خارج از کشور در میان بگذارند.

دولت احمدی نژاد و وزارت فرهنگ و ارشاد او ۴ سال پیش در نهمین کنفرانس دوسالانه این انجمن در استانبول شرکت دانشگاهیان و دانشجویان ایرانی ساکن ایران را در آن همایش ممنوع اعلام کرد و سبب شد اغلب چهل و اند نفری که از ماهها پیش از کنفرانس قرار بود به استانبول بیایند، از سفر خود صرفنظر کنند؛ هرچند حتی در آن سال هم سرانجام حدود ۱۰ تن از سخنرانان و حاضران از ایران آمده بودند.

تشابه و تفاوت با دوسالانه‌های گذشته

کنفرانش امسال شامل ۱۰۸ پانل بود که هر یک از ۲ تا ۷ گرداننده، سخنران و ناقد داشت و مثل سالهای پیش گاهی یکی از حاضران دو یا سه نقش را همزمان بر عهده داشت. مثل سالهای پیش، زبان، شعر، نثر، ادبیات، دین، اقتصاد، سیاست، معماری، سینما، جنسیت، قومیت، ملیت، دوره های مختلف تاریخ ایران از ایران باستان تا میانه و معاصر و مناسبات تاریخی با غرب، اروپا، آمریکا و کلا غرب از یک سو و مناسبات با آسیای دور، آسیای میانه و خاورمیانه، همه از موضوعات بحث این پانل ها بودند.

اما امسال در سه جلسه شهر تهران برجسته شده بود و در دو جلسه دیگر نمونه های برده داری عمدتا خانگی و عمدتا آفریقایی‌تبار و تیره‌پوست در تاریخ ایران تا لغو این مناسبات در دهه اول سده ۱۳۰۰ (ه.ش.) به بحث و بررسی گذاشته شد. در کنار این ها بررسی تعریف و مفهوم نژاد و پدیده مهاجرت هم مطرح بود.

علاوه براین رویدادهای اخیر و توافق هسته ای معروف به «برنامه جامع اقدام مشترک» (برجام) بر دو پانل ویژه کنفرانس امسال سایه افکنده بود.

در پانل ویژه روز اول «ایران و آینده نفت» با شرکت سه سخنران از ایران، نماینده سابق ایران در «اوپک» و رئیس هیئت مدیره موسسه اروپایی انرژی «سِرینوس» بررسی شد.

نام پانل ویژه روز بعد «مذاکرات اتمی وین پس از یک سال» بود با هفت سازمان دهنده و سخنران که یکی از آنها از تهران به کنفرانس آمده بود.

اما پانل ویژه روز سوم برخلاف اکثر قریب به اتفاق جلسات به زبان فارسی بود درباره چالش ها و فرصت ها برای توسعه علوم اجتماعی و علوم انسانی در ایران که همه سخرانان آن اعضای هیئت مدیره «انجمن آزادی اندیشه» و ساکن اروپا، آمریکا و کانادا بودند. پانل ویژه ای با گردانندگی تورج اتابکی و گفتار حسن یوسفی اشکوری دین پژوه مستقل (آلمان)، نیره توحیدی استاد جامعه شناسی توسعه و زنان در دانشگاه ایللتی کالیفرنیا در نورٍریج،‌ عطا هودشتیان فارغ التحصیل فلسفه از دانشگاه سوربن پاریس و استاد دانشگاه اومِف در سوییس، سعید پیوندی استاد جامعه‌شناسی جوانان و آموزش در دانشگاه لورِن در پاریس و محمدرضا نیکفر پژوهشگر مستقل ساکن برلن و آمستردام.

این پانل در غیاب صادق زیباکلام استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران برگزار شد که قرار بود ششمین سخنران باشد اما به گفته تورج اتابکی بدون این که خبر دهد نه به کنفرانس آمد و نه در پانل حاضر شد. از همین رو فرصت بیشتری ماند برای یک پرسش و پاسخ چالشی نیم ساعته میان حاضران و شنوندگان. فایل صونی همه بخشهای این پانل در شش لینک زیر در دسترس شماست:

امکان پذیر بودن یا نبودن اسلامی‌سازی علم از نگاه حسن یوسفی اشکوری

مطالعات زنان در دانشگاههای ایران نمایشگر پارادوکس جمهوری اسلامی از نگاه نیره توحیدی

علوم انسانی، اندیشه انتقادی و ایران از نگاه عطا هودشتیان

معنا و مسیر اسلامی کردن علوم انسانی در ایران از نگاه سعید پیوندی

خوشبختی ها و بدبختی های تدریس علوم اجتماعی و علوم انسانی در ایران از نگاه محدرضا نیکفر

پرسش و پاسخ در پانل هیئت مدیره «انجمن آزادی اندیشه»، حاضران رو در رو با سخنرانان

گذشته و آینده چپ

پر ازدحام ترین جلسه روز اول کنفرانس، پانلی بود با عنوان «میزگردی درباره بازنگری به تاریخ، چندگونگی و چشم‌انداز چپ ایران» به میزبانی افشین متین عسگری استاد تاریخ دانشگاه دولتی کالیفرنیا در لوس آنجلس، با ۵ سخنرانی کوتاه و نقد و بررسی تورج اتابکی تا پایان جلسه میزبان بیش از ۱۵۰ شرکت کننده در کنفرانس شد.

(لینکهای زیر حاوی گفت و گو با مجتبی مهدوی استادیار علوم سیاسی دانشگاه آلبرتا در کانادا، پیمان وهاب‌زاده دانشیار جامعه‌شناسی دانشگاه آلبرتا در کانادا و مازیار بهروز دانشیار دانشگاه ایالتی سانفرانسیسکو تاریخ خاورمیانه و تاریخ قرن ۱۹ و ۲۰ در ایران سه سخنران این پانل و سعید برزین جامعه شناس سیاسی و یکی از ناظران و حاضران در پانل است).

چپ مذهبی: عدالت اجتماعی و معنویت از نگاه مجتبی مهدوی

چالش۲های پیش روی جامعه ایران و آینده چپ سبز از نگاه پیمان وهاب زاده

چپ و به کارگیری خشونت از نگاه مازیار بهروز

حذف گرایش میانه‌رو نتیجه رویارویی استبداد دولتی و چریکهای چپ از نگاه سعید برزین

علاوه بر این، آزاده کیان استاد جامعه شناسی پاریس ۷ رد گفتار خود درباره فصل مشترک و همپوشانی جنسیت، قومیت و طبقه تاکید کرد که تمرکز بر روی دو عامل اول نباید فدای عنصر سوم شود؛ عنصری که به باور او در گفتمان چپ حرف اول را زده است.

کامران متین استاد علوم سیاسی دانشگاه ساسِکس در بریتانیا هم به لزوم توجه به یکی از وجوه اندیشه پردازی لئون تروتسکی (از رهبران طراز اول اما پاکسازی شده انقلاب اکتبر روسیه در دوران رمامداری ژوزف استالین) پرداخت که با برجسته کردن مفهوم «توسعه ناموزون و مرکب» در اثار مارکس کوشید ناهمگونی روند رشد و توسعه اقتصاد-سیاسی در جوامع پیرامونی با جوامع پیشرفته صنعتی را نشان دهد.

بَدَشت، طاهره و کشف حجاب (یا برداشتن روبنده؟)

در عصر همین روز در پانلی به گردانندگی نگار متحده استاد تاریخ دانشگاه دوک در آمریکا که کار نقد و بررسی را هم بر عهده داشت چهار سخنران درباره «کشف حجاب و پژوهشهای تازه درباره زندگی و کارنامه طاهره قرة‌العین» به بجث و تبادل نظر پرداختند: موژان مومن پژوهشگر مستقل، صهبا شایانی استاد زبان فارسی در دانشگاه اکسفورد، ساشا دهقانی از مرکز جهانی بهایی و امید قائم مقامی استاد دانشگاه دولتی نیورک. محمد امینی پژوهشگر مستقل تاریخ در لوس‌آنجلس هم نقد خود را به برخی از نکاتی که در گفتارها بازتاب یافت، پیش کشید.

گردهمایی پیروان سیدعلی‌محمد باب در بَدَشت در هفت کیلومتری شرق شاهرود در سال ۱۲۶۴ در زمان بازداشت او به دعوت طاهره قرة‌العین عالم و شاعر (و زنی که برای اولین بار در تاریخ ثبت شده ایران در همین تجمع نقاب از چهره برداشت) در این پانل برجسته شد. درباره این نکته هم که آیا عبدالبها در زمان گردهمایی بدشت در سن و سالی بود که بتواند روایتی از این رویداد ارائه دهد یا نه میان یکی از ناظران و سخنرانان پانل بحث درگرفت.

علاقمندان به آیین بهایی به این پانل توجهی ویژه نشان دادند. از این جمله بود تنها استاد آفریقایی‌تبار حاضر در این کنفرانس که گفت پیرو آیین بهایی است.

(خلاصه این ۴ گفتار، نقد مطرح شده و واکنش استاد آفریقایی‌تبار یاد شده را در لینکهای زیر بشنوید).

خلاصه چهار گفتار پانل کشف حجاب و زندگی و کارنامه طاهره از زبان صهبا شایانی

دو نقد محمد امینی ناظر پانل به روایتی منتسب به عبدالبها از بدشت و «کشف حجاب» طاهره

ارزیابی آنجلیتا ریز استاد مهاجرت آفاریقایی‌تباران در دانشگاه آریزونا از پانل طاهره و کنفرانس

فردید و راست

اگر در روز اول پانل مربوط به مطالعه گرایش چپ نقل محافل کنفرانس شد، در روز دوم دو جلسه پیاپی ویژه نمایش فیلم تازه مستندی به نام «زندگی و اندیشه افسانه‌ای احمد فردید» محقق بحث برانگیز فلسفه و بررسی و نقد پندار و رفتار احمد فردید بسیاری از حاضران را جذب خود کرد.

اولین نمایش عمومی فیلم مستند «زندگی و کارنامه افسانه ای احمد فردید» (کاری از علی میرسپاسی استاد جامعه شناسی دانشگاه نیویورک با همکاری و تدوین حامد یوسفی فیلمساز و ناقد فرهنگی) در آغاز روز دوم کنفرانس وین به گونه ای طنزآمیز و طنزینه‌آمیز نشان داد چگونه احمد فردید با سکه زدن و رواج واژه «غربزدگی» در پایان دهه ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ هم در میان برخی از حامیان نظام پهلوی محبوب شد، هم در میان جمعی از مخالفان و هم عده ای از جوانان شوریده دانشگاهی را مسحور ادبیات و نطقها و حرکات پرشور و شر نمایشی خود به ویژه در تلویزیون دولتی و مطبوعات وقت ایران کرد.

این مستند همچنین نشان داد که احمد فردید بعد از انقلاب بهمن ۱۳۵۷ با بسط دادن تفسیر راستگرایانه، ضددموکراسی و پلورالیسم و ضدیهودی خود از مارتین هایدگر فیلسوف اگزیستنسیالیست آلمانی، به روند اسلامی کردن انقلاب و حذف دگراندیشی و دگراندیشان و تقویت انتقادستیزی در رسانه های راستگرا و دانشگاهها کمک کرد.

عباس امانت استاد تاریخ دانشگاه ییل آمریکا که در گفتار خود در پانل دوم گفت از مجذوبان احمد فردید در دوران دانشجویی در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران بوده است و از این هم گفت که چگونه سالها طول کشید تا موفق شود روان خود را از سیطره عقاید و آرای احمد فردید پاک کند. او همچنین از نقش احمد فردید در حذف استادان بهایی و یهودی از دانشگاههای ایران در در دوران «انقلاب فرهنگی» در دهه ۱۳۶۰ یاد کرد.

داریوش آشوری زبان شناس که از چهره های شاخص حاضر در محفل های معروف به «فردیدیه» در دهه ۴۰ و ۵۰ بود، سخنران دیگر پانل دوم بود که از علل جذابیت فردید در میان روشنفکران و جوانان شوریده خارج از دایره چپ سنتی و چپ نوی چریکی و سرانجام زندگی و اندیشه فردید سخن گفت.

احمد فردید به روایت مستقیم داریوش آشوری

احمد فردید، هایدگرِ فردید و تفسیرهای جدید از هایدگر در ایران از نگاه رومن زایدل

اجر بیش از نیم قرن تلاش همایون کاتوزیان

بزرگداشت همایون کاتوزیان استاد تاریخ و ادبیات دانشگاه اکسفورد که همچنان نظارت بر گذراندن امتحان و پایان نامه دکترای دانشجویان خود را ادامه می دهد پرشمارترین رویداد روز دوم کنفرانس بود که حاضران را در تالار مرکزی دانشگاه وین گرد آورد. در این بزرگداشت، تورج اتبکی مدیر انجمن بین المللی ایران شناسی، علی بنوعزیزی از بنیانگذاران این انجمن و استاد علوم سیاسی در «کالج بوستن»، خانم ریوان سندلِر ایران شناس ارشد و مدیر اجرایی و خزانه دار انجمن، مارتا سیمیدچیوا استاد ادبیات فارسی در دانشگاه یورک (کانادا) و علی قیصری استاد تاریخ دانشگاه سن دیه گو به نقل بیش از نیم قرن زندگی، تدریس، پژوهش و تلاش دانشگاهی همایون کاتوزیان در زمینه های اقتصاد، اقتصادسیاسی، فلسفه علم، مطالعه جوامع کشاورزی و جوامع نفتی، تاریخ و ادبیات ایران و معرفی چهره های متعدد ادبی و سیاسی ایران، در کنار سردبیری «دوماهنامه مطالعات ایران شناسی» پرداختند.

علی بنوعزیزی تاکید کرد که در دوران سردبیری ۱۲ ساله همایون کاتوزیان در «مجله مطالعات ایران شناسی» Journal of Iranian studies انشار سالانه مجله از ۴ به ۶ شماره افزایش یافت. اما به گفته بنوعزیزی این افزایش و انتشار مرتب و سرموعد هر شماره (برخلاف سالهای پیش) لطمه ای به تولیدات دیگر همایون کاتوزیان نزد و در طی این ۱۲ سال او کتابها و مقاله های متعددی در زمینه های مختلف تاریخ (از جمله کتاب Persians یا ایرانیان شامل تاریخ ایران از دوران باستان تا دوران معاصر) و ادبیات نوشت و منتشر کرد.

در همین گرامیداشت بار دیگر اعلام شد که علی قیصری استاد ارشد تاریخ آشنایی ایران با فلسفه مدرن غرب که در روزگار جوانی و بعد در دوران گذراندن پایان نامه دکترای تاریخ شاگرد همایون کاتوزیان بود، سردبیر آینده «مجله ایران شناسی» خواهد بود.

آیندگان و مسکوب

روز سوم و آخر کنفرانس ایران شناسی در دانشگاه وین شاهد پانلی بود بود دو نفره با سازماندهی و سخنرانی سیاوش رنجبر دائمی استادیار تاریخ دانشگاه منچستر در بریتانیا با عنوان «سیاست دولت و نارضایتی و مخالفت در ایران قرن بیستم».

سیاوش رنجبر دائمی خود در این پانل تحقیقی ارائه کرد درباره انتشار دوازاده ساله روزنامه «آیندگان» اولین روزنامه صبح ایران تا توقیف در نیمه اول سال ۱۳۵۸. او از جمله به زندگی و اندیشه داریوش همایون موسس و سردبیر و دیگر روزنامه نگارانی که یادداشت نویس روزنامه آیندگان بودند یا بعدا سردبیر این روزنامه شدند (مثلا فیروز گوران، هوشنگ وزیری، فرخ داداش پور و دیگران) پرداخت و توجه حاضران را به سیاست منتقدان مدرن و محافظه‌کار وفادار به نظام پهلوی و سبک بدیع نگارش هر یک از آنان جلب کرد.

علی بنوعزیزی استاد علوم سیاسی دانشگاه بستن نیز به زندگی و اندیشه شاهرخ مسکوب پرداخت از دوران عضویت در حزب توده ایران تا جدا شدن از این حزب در پی زندانی شدن به دنبال ۲۸ مرداد ۱۳۳۲. او از یکسو بر علاقه شاهرخ مسکوب به اعضای حزب توده به رغم کنار نهادن ایدئولوژی و عضویت در حزب پرداخت و کتاب مرتضی کیوان» از آخرین آثار او که تجلی این علاقه بود و از سوی دیگر به جایگاه اخلاق در نحقیقات شاهرخ مسکوب درباره اسطورهای ایرانی مثلا در کتاب «رستم و اسفندیار» و «سوگ سیاوش».

از تورج تا تورج

آن طور که تورج دریایی استاد تاریخ باستان در دانشگاه کالیفرنیا در ارواین و مدیر اینده انجمن می گوید پانل های ایران باستان امسال از مفیدترین و پربارترین نشستهای مربوط به مطالعات این دوره تاریخ ایران بوده است. دلایل آن را در گفت و گوی زیر با تورج دریایی بخوانید و بشنوید:

آقای تورج دریایی، امسال نسبت به سالهای گذشته کیفیت پژوهش‌هایی که در کنفرانس‌های دوسالانه انجمن بین‌المللی ایرانشناسی در زمینه تاریخ ایران باستان ارائه شد، چگونه بود؟

- من فکر می‌کنم امسال به مراتب پانل‌هایی که درباره ایران باستان و فیلولوژی و تاریخ تمدن نسبت به سالهای گذشته بهتر بود و دلیل مهمش هم این بود که بسیاری از محققان که درباره تاریخ دوران باستان کار می‌کنند در اروپا هستند و در خود وین و اتریش هم سنت قوی وقدری دارند درباره مطالعات ایران باستان. برای همین ما شاهد چندین پانل بسیار خوب با کسانی که اهل فن بودند بودیم. من خیلی راضی بودم نسبت به سالهای گذشته.

در یک گفتگوی کوتاه نمی‌شود به همه مواردی که مطرح شد پرداخت. اما فکر می‌کنید نکات برجسته تری که این بار در کنفرانس وین مطرح شد کدامها است؟

- در مورد دوره باستان که من اطلاع داشتم راجع به یک پروژه بین‌المللی میان دانشگاه ناپل و موزه ملی ایران و چند انجمن دیگر است که درباره داریوش و کتیبه‌های فارسی باستان دارند برنامه کلی می‌کنند که گزارش آن داده شد و بسیار خوب بود. در وهله دوم مطالعاتی درباره تاریخ‌گذاری متون اوستایی و نگاه دیگری بر حسب متون ودایی بود و نه داستانهای معمول بلکه دقیق و عالی که اطلاعات جدیدی به ما می‌داد و من فکر می‌کنم از آن لحاظ بسیار خوشحال بودم که چنین چیزهایی را می‌شنیدم. همچنین ما یک پانل مختص دوره ایران در اواخر دوران ساسانیان داشتیم که افرادی که روی این شاهنشاهی کار می‌‌کردند یا از دید مطالعات تلمودی و اعرابی که در آن ناحیه بودند از کنار این شاهنشاهی درباره اهمیت این دوره صحبت کردند.

گوشه و کنار شنیدیم که آقای تورج اتابکی این سمت ریاست را قرار است در نوامبر تحویل شما بدهند.

- بله. مثل اینکه قرار است من سرپرست انجمن باشم و این وظیفه هر سرپرست است که بهتر و بهتر کار کند از گذشته و امیدوارم که بتوانم این کار را تحویل بگیرم و انجام دهم.

هنوز مشخص است که محل برگزاری کنفرانس دو سال بعد ۲۰۱۸ کجا است و ممکن است که در دانشگاه خود شما در کالیفرنیا ارواین باشد؟

- بله. من توصیه کردم در مرکز ایرانشناسی سامویل جردن در دانشگاه ارواین سال ۲۰۱۸ برپا شود که در دانشگاه باشد و با حضور یک سری از کالیفرنیا دوستان از اروپا، ایران و خاورمیانه.

۱۷ ساعت پرواز؟

- ۱۷ساعت پرواز برای شما همان ۱۷ ساعتی که ما از کالیفرنیا به سمت شما آمدیم. البته.

روایت تورج دریایی مدیر آینده انجمن ایران پژوهی از پانلهای ایران باستان در کنفرانس وین

علاوه بر تاریخ دوران ساسانی، تورج دریایی در حوزه پژوهش در فارسی میانه، دین زرتشت و سکه‌شناسی ایرانی نیز از دانشگاهیان فعال است.

تورج دریایی مدیریت انجمن را دو ماه دیگر از تورج اتابکی تحویل می گیرد و تا پاییز ۲۰۱۸ سرپرست این انجمن خواهد بود.

در جلسه پایانی و تصمیم گیری آینده انجمن، از دانشگاه ارواین که مرکز ساموئل جوردن و مرکز هاوارد باسکرویل را در دل خود دارد، به عنوان میزبان احتمالی دوازدهمین کنفرانس دوسالانه انجمن یاد شد.

داعش و دانش

در جلسه پایانی همچنین نام انگلیسی انجمن به دلیل تشابه مخفف آن با مخف انگلیسی نام گروه «خلافت اسلامی» (معروف به داعش) تغییر کرد. با اکثریت آرای حاضران در جلسه قرار شد از این پس نام انگلیسی انجمن از

International Society for Iranian Studies (ISIS) به

Association for Iranian Studies (AIS) تغییر کند.

ناگفته پیداست که نام مانوس انگلیسی قبلی مایه دردسرهای بسیاری در کارهای مالی و بانکی و سفرهای دانشگاهی مسئولان و اعضا و مهمانان انجن ایجاد کرده بود.

اما در این میان نام فارسی انجمن هم از «انجمن بین المللی ایران شناسی» به «انجمن ایران پژوهی» با اکثریت آرا تغییر کرد. دلیل این تغییر از نگاه اکثریتی که به عوض کردن نام فارسی انجمن رای دادند از جمله کوتاه سازی، ساده سازی و شیواسازی این نام بود.