چه میزان درباره محصولات تراریخته می‌دانیم

مقاوم‌بودن محصولات کشاورزی به یک‌سری آفت‌ها، قابلیت ماندگاری بیشتر محصولات، افزایش سرعت رشد، نیاز به آبیاری و مراقبت کمتر و بالارفتن بهره‌وری در کشاورزی، از جمله دلایلی است که طرفداران اعمال تغییر ژنتیک در کشاورزی بر آنها تاکید دارند. در ایران به این گونه محصولات دستکاری‌شده، «تراریخته» می‌گویند. جاندارانی که یک یا چند ژن آنها با دخالت انسان اضافه یا کم می‌شود. در ایران از جمله فعالیت‌ها و پژوهش‌هایی در زمینه تغییر ژنتیک برنج آغاز شده است و نوعی روغن خوراکی تغییرژنتیک‌ داده‌شده به طور رسمی وارد شده است. محصولاتی که گاهی ارزان‌تر از نوع طبیعی‌اش هستند، اما برخی پژوهشگران می‌گویند، این روش می‌تواند باعث ‌شود، مردم در آینده هزینه‌های درمانی سنگینی را پرداخت کنند، چراکه در بسیاری از آزمایش‌ها نشانه‌‌هایی از ابتلا به بیماری‌های فراوانی پس از مصرف این محصولات مشاهده شده است.

این محصولات تراریخته در ایران اما از سوی برخی سازمان‌ها حمایت می‌شود و واردات برخی از محصولات با مجوز رسمی انجام می‌شود.

اما دکتر خدیجه رضوی، عضو هیات علمی پژوهشگاه زیست‌فناوری و مهندسی ژنتیک و پژوهشگر ارشد فیزیولوژی گیاهی در تهران که رییس موسسه توسعه پایدار و محیط زیست در تهران هم است، با به کار بردن کلمه تراریخته برای دست‌کاری ژنتیکی در گیاهان، موافق نیست: «با کلمه تراریخته خیلی میانه‌ای ندارم برای اینکه برای مردم قابل درک نیست. هیچ‌کس نمی‌داند این کلمه چیست و کجای کار قرار گرفته. یکی از اهداف بزرگ پروتکل‌های غذایی این است که همه مردم بدانند چه می‌خورند چه کار می‌کنند و چه بلایی ممکن است سرشان بیاید یا نیاید. مساله دستکاری ژنتیکی هنوز خیلی جدید است و ما ‌آینده‌اش را نمی‌دانیم. همانطوری که موقع انقلاب سبز نمی‌دانستیم سم و کود شیمیایی و علف‌کشی شیمیایی این معضلات را برای ما به وجود می‌آورد، همه چیز را آلوده می‌کند و سرطان‌زایی می‌کند».

سازمان حفاظت محیط زیست می‌گوید، ضوابط مشخصی را در این زمینه نوشته است اما هنوز مشخص نیست، این ضوابط نهایی و اجرایی شده است یا خیر. آیا مردم برای انتخاب و خرید محصولات تغییر ژنتیک پیدا کرده، اطلاع‌رسانی کافی شده یا حق انتخابی داده شده است؟

مدیرکل آزمایشگاه مرجع سازمان غذا و دارو چندی پیش اعلام کرد، فقط به محصولات تراریخته‌ای اجازه ورود به کشور می دهد که اجازه واردات به اتحادیه اروپا را نیز داشته باشند،چرا که اتحادیه اروپا در این زمینه، قوانین سختگیرانه دارد.

اما موضوع این است که بسیاری از کشورهای اتحادیه اروپا این محصولات را برای محیط زیست و سلامت مردم مضر می‌دانند و اساسا واردات و تولید این محصولات را ممنوع اعلام کرده‌اند.

در این زمینه گفت‌وگوی رادیو فردا را بخوانید و بشنوید با خدیجه رضوی، عضو هیات علمی پژوهشگاه زیست‌فناوری و مهندسی ژنتیک و پژوهشگر ارشد فیزیولوژی گیاهی در تهران که رییس موسسه توسعه پایدار و محیط زیست در تهران است و سال‌ها دراین زمینه پژوهش کرده است:

یک خانه، یک زمین۱۰۲؛ محصولات دستکاری‌شده ژنتیکی چه اثری بر محیط زیست می‌گذارند؟

شما می‌گویید، باید با دقت و حوصله با دستکاری ژنتیکی برخورد شود. اما چرا نقدهای منفی و ابراز نگرانی‌ها و ترس‌ها از شکل‌گیری و تولید محصولات تغییر ژنتیک‌داده شده اینقدر همه گیر و فراگیر است؟ چطور باید به گفته آرام باشیم و با حوصله جلو برویم؟

عکس‌العمل به این محصولات ممکن است در یک زمانی مشخص شود، ولی بعد نمی‌دانیم که چند سال بعد چه اتفاق‌هایی می‌افتد. پژوهش‌ها باید خیلی دقیق با ارزیابی خطر و ارزیابی محیط زیستی و بوم زیستی انجام شود. اتفاق دیگر که الان در جهان افتاده مرگ حشرات و زنبورها و پروانه‌ها است. واقعا باید در نظر بگیریم که پنجاه شصت سال دیگر با شرایط محیط زیست ما، این آدمهایی که الان پی این چیزها هستند وجود نخواهند داشت که جوابگو باشند. مثل شرایط سم و کود و علف‌کش‌های شیمیایی که پنجاه سال پیش نمی‌دانستند چه خطراتی را در پیش خواهد داشت.

یکی از دلایلی که برای دستکاری ژنتیکی حیوانات و محصولات کشاورزی ذکر می‌شود این است که باید از حالا به فکر تهدیدهای غذایی سال‌های آینده باشیم. همینطور گفته می‌شود که حواسمان باید به محدودیت‌های کشاورزی و کمبود غذا در آینده باشد. از طرفی تحقیقات اخیر خودش به تنهایی نشان دهنده این است که بسیاری از این محصولات که به جی ام معروف‌اند می‌توانند منجر به بروز بیماری‌هایی مانند آلرژی، مشکلات در دستگاه گوارش و بیماری قلبی، چاقی مفرط و ده‌ها بیماری دیگر شوند. این دو وضعیت متضاد را چطور می‌شود کنار هم گذاشت؟

ما احتیاجی نمی‌بینیم که در ژنتیک محصولات دستکاری شود. برای اینکه طبیعت خودش بلد بوده که چطور بالا یا پایین برود. مسایلی که امروز در دنیا پیش آمده دقیقا به خاطر استفاده بی‌رویه سم و کود و علف‌کش شیمیایی است که دشمنان طبیعی طبیعت را از بین بردیم و در نتیجه روز به روز سم و کود اضافه کردیم،‌ آب را آلوده کردیم، این روش جدید که با آن دوستان بزرگ چند ملیتی ارائه می‌شود جواب وضعیت آینده و افزایش جمعیت را نخواهد داد.

آیا ما در ایران برای مثال باید همه این راه را طی کنیم و دوباره همه این شرایط را پشت سربگذاریم و این نتایج را به دست بیاوریم؟

امنیت غذایی، حاکمیت غذایی، از بین رفتن ذخایر ژنتیکی داستانهایی است که باید در کشور خیلی جدی‌تر باید در نظر گرفته شود. ما باید برگردیم به عقل و درایت خودمان. نگران غذای مردم نشویم، برای اینکه با بالابردن تنوع رقم می ‌توانیم همه کشور را سیر کنیم. و چون کشوری هستیم با سابقه دوازده چهارده هزار سال سابقه کشاورزی، آزمون و خطا شده و همه چیز را داشتیم و می‌توانستیم از پسش بربیاییم، هیچ دلیلی نمی‌بینم که سراسیمه شویم و روش‌های کشورهایی که گذشته کشاورزی‌شان هنوز به صد سال نمی‌رسد، امتحان شود. علم را می شود داشته باشیم ولیت وی آزمایشگاه. این اعتقاد شدید من است. وقتی نگاه می‌کنیم می‌بینیم کشورهای اروپایی یکی‌یکی این محصولات را منع می‌کنند و شرایط احتیاط را می‌گذارند جلو، وقتی کشور عظیمی مثل روسیه را می‌بینیم که ورود این محصولات را کاملا ممنوع کرده، اینها را نگاه می‌کنم می‌گویم باید یک مقداری سراسیمگی را قطع کنیم. با هیچکس هم دعوا نداریم و اصلا هم اجازه نمی‌دهم در تفکرم غذا را سیاسی کنم. برای اینکه این موضوع اقتصادی نباید باشد و برگردم به تنوع ذخایر ژنتیکی خودمان مثل تخم چشم‌مان نگاه داریم و هیچ گروهی حق تصمیم‌گیری برای ذخایر ژنتیکی کشور که مال ملت و مال مردم است ندارد. این گروه باید احترام به ذخایر ژنتیکی کشور بگذارد.

اشاره کردید به ممنوعیت وورد این نوع محصولات کشاورزی به بعضی از کشورهای اروپایی. اما وضعیت کشاورزی در ایران را چطور می‌بینید و واردات این محصولات در ایران چقدر رواج دارد و حمایت می‌شود؟

دلم می‌خواهد مردم بفهمند الان سالهاست بدون مجوز، محصولات دستکاری ژنتیکی وارد کشور می‌شود. چرا بیست درصد جامعه من دارد نازا می‌شود؟ نگرانیم که عقب بمانیم؟

همه در اخبار جهان می‌نویسند که ۲۹ کشور جهان دستکاری ژنتیکی می‌کند و ما عقب ماندیم. من می‌گویم هر وقت ۱۹۹ کشور شد آن وقت من نگران می‌شوم. در صورتی که روز به روز دارد کم می‌شود و به نظر من یک مقدار باید با آرامش بیشتر و سراسیمگی بیاییم بیرون. خیلی دقت بیشتری باید بکنیم. چون کشوری که مجبور شود، بذرش را از بیرون بخرد و وارد کند، اول نابسامانی‌اش است. ما خودمان همه اینها را داشتیم و باید احترام بگذاریم به آزمون و خطای خودمان. اگر بذرهایمان آلوده شود یعنی حیات وحش، مرتع، جنگل، درخت، زنبور... از بین رفته است و اگر زنبور از جهان برکنده شود عمل لقاح انجام نمی‌شود و اول بدبختی‌مان هست.

این اصلا درست و کافی نیست که بعضی‌ها می‌گویند به کسی مربوط نیست. برای اینکه این وضعیت وارد سبد غذایی من می‌شود و در ذخایر ژنتیکی من، می‌رود در ژن من نابسامانی ایجاد می‌کند و همه‌اش یک داستان پیچیده است.