طبیعت و حیوانات در آموزه‌های دینی

شرایط تالاب‌ها، رودها، آلودگی آب و هوا و خاک و مشکلات زیست‌محیطی امروز ایران به جایی رسیده که در نماز جمعه تهران درباره آن هشدار داده می‌شود. محمدهادی حیدرزاده مدیرکل حفاظت محیط زیست استان تهران جمعه پیش پشت تریبون نماز جمعه تهران قرار گرفت و دست به دامان حدیث‌ها، روایت‌ها و تکیلف‌هایی شد که در اسلام درباره حفظ حقوق حیوانات و محیط زیست آمده است: «عدم توجه به عقبه مذهبی و میهنی و توصیه‌هایی که در عرصه حفاظت از محیط زیست داشتیم باعث شده، وضعیت محیط زیست در کشور ما وضعیت مناسبی نباشد.»

یک خانه، یک زمین۱۰۵؛ اعتقادات مذهبی چگونه می‌تواند به حفظ محیط زیست کمک کند؟

آنچه که به گفته این مقام مسئول در عقبه مذهبی بسیاری از ایرانی‌ها وجود دارد، از دید دین‌پژوهان احترام به زندگی و جان هر موجود زنده دیگری است که نباید به دست انسان نابود شود.

در دیدگاه‌های مذهبی، انسان‌ها نگهبان طبیعت هستند

حسن فرشتیان، پژوهشگر دینی و نویسنده کتاب «گفت‌وگوی بین ادیان برای اصول اخلاقی محیط زیست» در فرانسه، به اصلی اشاره می‌کند که اسلام در این زمینه بر آن تاکید دارد: اینکه انسان‌ها بر اساس تعالیم دین اسلام، امین، نگهدار و نگهبان طبیعت هستند:

«در دیدگاه مذهبی، این جهان در اختیار ما امانتی است برای نسل‌های دیگر. ما حق استثمار و بهره‌وری و صدمه رساندن به این جهان را نداریم. در استفاده از اینها اولین نکته این است که این استفاده نباید منجر به نابودی آنها بشود.»

بسیاری از ما مادربزرگ‌ها و پدربزرگ‌هایی را دیده‌ایم که از ثواب و گناه مرتبط با آزار یا کمک به حیوانات گفته‌اند؛ از آمرزش گناهان تا روایت‌های بلند و کوتاهی که از قیامت و آخرت و روزهای بد یا خوب پس از سیر یا سیرآب کردن یک جانور گفته می‌شد. این روایت‌ها از حدیث‌هایی سرچشمه می‌گرفتند که دین‌داران و مسلمانان آرام آرام پذیرفته و در زندگی رعایت می‌کردند. اما این روایت‌ها و قصه‌ها، درست یا غلط، کجای دین اسلام ایستاده‌اند؟ اسلام تا چه حد طرفدار حمایت از حیوانات است و چطور است که حالا برخی مسئولان می‌گویند باید به همان دوره‌ها بازگشت؟ حسن فرشتیان، پژوهشگر دینی که در این زمینه تحقیق کرده است، می‌گوید:

«نگاهی که اسلام از همان ابتدا به حیوانات داشته نگاه محبت‌آمیزی بود. در روایت‌ها آمده، گوسفندی را نزد گوسفند دیگری نباید سر برید، در حالی که آن گوسفند به همنوع خودش که سرش بریده می‌شود، نگاه می‌کند. نظر ما انسان‌ها که گاهی بی‌توجه هستیم این است که گوسفند که درک و شعور ندارد و نمی‌فهمد که رفیق او را سر می‌بریم. اما در روایات گفته شده تا این حد هم رعایت کنید. یا پیش از ذبح به حیوان آب بنوشانید. چاقو و کاردی که حیوان با آن ذبح می‌شود، باید حتما تیز باشد. اگر کارد تیز نباشد، کشتن حیوان مکروه است. یا اینکه دستور داده شده چهار رگ بزرگ قطع شود، برای این که حیوان راحت‌تر جان بدهد و رنج کمتری متحمل شود. روایت داریم فردی به عذاب دوزخ مبتلا می‌شود، به خاطر اینکه گربه‌ای را شکنجه داده و او را گرسنگی داده است. فرد دیگری از عذاب دوزخ رهانیده می‌شود به خاطر اینکه گربه‌ای را که در چاله‌ای افتاده، نجات داده است. اینها نشان می‌دهد می‌توانید با نجات یک گربه برای خودتان سعادت بخرید و با اذیت و آزار یک گربه برای خودتان شقاوت فراهم کنید. جالب است، در کتب فقهی درباره افرادی که واجب‌النفقه شما هستند و هزینه آنها مانند بستگان و نزدیکان بر شما واجب است، گفته شده است بعد از این افراد، نفقه حیوانات برگردن‌شان است. یعنی کسی که حیوانی دارد، اگر او را گرسنگی بدهد و خوراک کافی ندهد حاکم شرع و دادگاه و دولت می‌تواند آن فرد را مجبور کند که با حیوان خویش خوش‌رفتاری کند. یعنی به گونه‌ای می‌تواند در فقه و شریعت مدعی‌العموم حیوانات هم بشود. در مورد جداکردن فرزند حیوانات از مادر آنها و گاهی در مورد کراهت اینکه آنها را از شیر بگیرند در فقه مواردی مطرح شده است. من گمان می‌کنم برخی از این مسایل در طول تاریخ فراموش شده و گاهی جنبه معکوس پیدا کرده است. بسیاری از این دستورات جنبه بهداشتی داشته مانند اینکه سگ‌ها در زندگی انسان‌ها لول نخورند. یعنی سگ در همان ظرفی غذا می‌خورد که بچه در آن غذا می‌خورد. اینجا بود که برخی از امور به عنوان نجس و پاکی و فاصله گرفتن‌ها مطرح شد بیشتر جنبه بهداشتی و رعایت نظافت داشت چون می‌خواستند مسلمانان این مسایل را رعایت کنند.»

در اسلام گفته شده حق ندارید حتی در جنگ به طبیعت آسیب برسانید

در برخی تعالیم اسلامی بریدن و نابودکردن درختان نکوهش شده است، حتی در برخی احادیث ذکر شده که نابودکنندگان درختان میوه و ثمرده عذاب خواهند شد. نهال کاشتن در تعالیم اسلامی از جمله کارهایی است که ثوابی مستدام و مداوم دارد. همچنین آبادکردن زمین، زراعت از امور مهمی است که در اسلام بر آن تاکید می‌شود. تاجایی که نقل است امام اول شیعیان در نامه‌ای خطاب به مالک اشتر به او گفته باید توجه‌اش به آبادانی زمین، بیش از گرفتن مالیات و خراج از مردم باشد.

حسن فرشتیان، نویسنده پژوهشگر دینی در پاریس در مورد مصداق‌های مرتبط با آموزه‌های دینی که روزگاری در ایران مرسوم‌تر هم بوده است، می‌گوید:

«در روایات آمده ادرار کردن زیر درختان و کنار نهال درختان جایز نیست. به دلیل اینکه با این ادرار صدمه رسانده می‌شود. در روایات گاهی تعبیراتی به کار می‌رود که شاید این تعبیرات در حد فهم مردم همان روزگار بوده است. از قبیل وجود جن و شیطان و نجاست. این تعبیرات مذهبی را امروز می‌توانیم با زبان دیگری بازخوانی کنیم. ولی اصل مطالب که فرد حق ندارد با ادرار به درختی آسیب برساند، امر مهمی است. یا اینکه گفته شده شب، زیر درخت نخوابید که مربوط است به رابطه بده بستان اکسیژن و کربن بین ما و درخت که به زبان دیگری مطرح شده است. همین موضوع درباره چشمه‌های آب هم گفته شده، اینکه ادرار کردن یا کارهای دیگر در منبع آب و چشمه‌های آب اشکال دارد.»

وی ادامه می‌دهد:

«بیشترین آداب را شاید درباره جنگ داشته باشیم؛ در آن زمان در جنگ‌ها رسم بود که هجوم همه‌جانبه‌ای می‌بردند همه چیز را نابود می‌کردند. مردان را می‌کشتند. زنان و کودکان را به اسارت می‌گرفتند. چشمه‌ها را نابود می‌کردند و نخل‌ها را می‌زدند. هیچ چیزی باقی نمی‌ماند. اما اسلام درباره جنگ‌ها قوانین و مقرراتی را وضع می‌کند از جمله اینکه حق ندارید در جنگ به درختان آسیب برسانید، درختان را از بین ببرید، مزارع را آتش بزنید و یا چشمه‌ها و نهرها را از بین ببرید. همه اینها حکایت از این دارد که شما حتی در جنگ هم باید با طبیعت مدارا کنید.»

اساسا جایگاه محیط زیست و طبیعت در ادیان کجاست؟ آیا با وجود مصداق‌هایی که در آیین بودا و رابطه معتقدان به آیین بودا با طبیعت و حیوانات یا آنچه از زرتشت برداشت می‌شود، دین‌داران می‌توانند دوستداران محیط زیست هم باشند؟ آنطور که ضیاالله ریحانی، دین‌پژوه و مدرس پیشین محیط زیست در مقطع دبیرستان در هلند می‌گوید، طبیعت در ادیان مختلف دنیا، حامل پیام مقدسی است، سرشار از اسرار نشان‌دهنده عالمی بالاتر که باید رمزگشایی شود:

«من محیط زیست و دیانت را کاملا به هم مرتبط می‌دانم. ولی به دلیل اینکه اعمال و افکار و خرافاتی در دین وارد شده، دین‌داری در دنیا تغییر کرده است. یعنی اصالتش از بین رفته و‌ این ارتباط محو شده است. اصل احکام و تعالیم و هرچه که دیانت به بشر می‌آموزد برای این است که از یک طرف آگاه باشد به وجود خالق و دنیای ماورای طبیعت و از آن طرف آگاه باشد به اینکه همه چیز در عالم وجود به هم بستگی دارند. محیط زیست دچار مشکلات زیادی شده، به خاطر اینکه مردم به خصوص در غرب از دیانت منصرف شده‌اند و به ماده‌پرستی پرداخته‌اند. در رابطه انسان با محیط زیست و طبیعت، دیگر صحبت بهشت و جهنم و مسجد و کلیسا نیست. انیشتین می‌گوید وقتی ما واقف بشویم به این همبستگی عالم وجود با همه‌چیز با مهربانی و محبت برخورد می‌کنیم.»

ما فراموش کرده‌ایم بخشی از طبیعت هستیم

به گفته ضیاالله ریحانی، پژوهشگر دین و فلسفه در هلند، جایی که ممکن است دین بتواند به کمک محیط زیست بیاید، همان جایی است که در سال‌های گذشته زخمی شده است:

«اساسا آلودگی محیط زیست و خرابی که در دنیا به وجود آمده، ناشی از طمع انسان است. طمع روزانه ما برای اینکه فراموش کرده‌ایم، ما جزو طبیعتیم. چون جزو طبیعت هستیم باید طوری رفتار کنیم که با طبیعت هماهنگی داشته باشیم. ما مثل درختی می‌مانیم که ریشه‌هایمان در طبیعت است. غالبا این را فراموش می‌کنیم. جسمانی بودن ما طبیعت است. از این جسمانی بودن و این ریشه است که درخت به طرف آسمان رشد می‌کند. باید طبیعت دوست باشیم تا ‌آدم دوست شویم و متوجه باشیم که ما به عالم طبیعت هم مقروضیم. چون هرچه داریم برای زندگی در اینجا از طبیعت می‌آید. از زمین می‌آید. اینکه ما متوجه نیستیم به خاطر این است که ما درون خودمانیم. کارخانه‌هایی که در دنیا ساخته ‌می‌شود، دودهایی که به هوا می‌رود و هوا را پر از سم کرده، جنگل‌هایی که از بین می‌رود به خاطر این است که می‌خواهیم آنها را تبدیل کنیم به زمین‌های کشاورزی و بعد می‌خواهیم تغذیه کنیم، آب‌هایی که کثیف می‌کنیم، تمام اینها مربوط به این است که ما خارج از احترام و ارتباط با طبیعت زندگی می‌کنیم.»

اما آیا شرایط اعتقادی دینی و مذهبی در ایران طوری است که بتوان از راه قواعد و تعالیم دینی به مردم دوستی با محیط زیست را آموخت؟ آنطور که حسن فرشتیان، دین‌پژوه می‌گوید، این روش غیرممکن نیست:

«من فکر می‌کنم این درس‌ها باید بازخوانی شوند و برای بخشی از جامعه این بازخوانی می‌تواند مفید باشد. البته جامعه مدنی ایران بدون نگاه مذهبی چه بسا وارد این مقوله می‌شود که امری است قابل توجه ولی هیچ منافات هم ندارد که با نگاه مذهبی هم به این شرایط بنگریم. اما شاید در ابتدا میان برخی مقاومت‌هایی صورت بگیرد و تمایلی نداشته باشند این حرف‌ها را از زبان مذهب بشنوند.»

اما به گفته ضیاالله ریحانی، دین‌ و عرفان‌‌پژوه در هلند، این روش ممکن است در ایران جوابگو نباشد:

«به نظر من در ایران کسی اگر بخواهد حقیقتا مردم را آگاه کند باید با مردم هم عقلانی و هم احساسی صحبت کند. البته به نظر من استفاده از کلماتی مثل شریعت و فقه و این طور چیزها برای امروز ایران پاسخگو نیست و باعث می‌شود مردم به آموزه‌های دینی اهمیت ندهند.»

رهبر جمهوری اسلامی ایران در اسفندماه سال ۹۳ جرم دانستن تخریب محیط زیست و آلوده کردن آن و جناحی نکردن موضوع محیط زیست را مطرح کرد و سیاست‌های کلان محیط زیست را به سه قوه ابلاغ کرد.