۱۷ خردادماه بود که حسن روحانی، رئیس‌جمهور ایران در مراسمی از غول تحریم‌هایی گفت که پایش را روی گلوی محیط زیست ایران گذاشته است.
برای او که دولتش را متعهد به اصول محیط زیست می‌داند و بارها از دغدغه و نگرانی‌های کابینه‌اش گفته درباره تخریب‌هایی که محیط زیست کشور را تهدید می‌کند، شاید رفع تحریم‌ها بر اساس توافق هسته‌ای وین بین ایران و قدرت‌های جهانی در بخش محیط زیست، معنای دیگری داشته باشد.
Your browser doesn’t support HTML5
یک خانه، یک زمین ۷۳؛ برداشته‌شدن تحریم‌ها چه کمکی به محیط زیست ایران می‌کند؟
معصومه ابتکار، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست، کمی پس از اعلام بیانیه جمع‌بندی مذاکرات ایران و اعضای پنج به علاوه یک در وین، شاید از نخستین مسئولانی بود که اعلام کرد شکی ندارد رفع تحریم‌ها، در محیط زیست ایران تاثیرگذار خواهد بود.
نسل‌های آینده قربانی تحریم‌هایی که محیط‌زیست را نابود می‌کند
کاوه مدنی، استاد رشته مدیریت محیط زیست در مرکز سیاست‌های محیط زیست کالج سلطنتی لندن که در مورد این موضوع مقاله‌ای در روزنامه بریتانیایی گاردین منتشر کرده، از اثر تحریم‌ها بر وضعیت محیط زیست یک کشور می‌گوید:
«درباره اثر‌های تحریم بر مسایل زیست‌محیطی در جامعه علمی خیلی تحقیق نشده. یک اتفاقی است که تدریجی رخ می‌دهد و آثارش ماندگار است و به نسل‌های بعدی می‌رسد. کشور تحریم‌کننده و کشور تحریم‌شونده قصد ندارند، محیط زیست‌شان آسیب ببیند. حداقل کشور تحریم‌کننده نفعی در این نمی‌بیند. کشور تحریم‌شونده هم اگر این کار را بکند، خودکشی است. پس دو طرف شاید نخواهند به طور مستقیم اثری روی محیط زیست بگذارند. اما اتفاقی که میافتد یک روند طبیعی است. وقتی یک کشوری دچار بحران اقتصادی است و فشار اجتماعی و سیاسی روی آن است به ناچار مجبور است که از بعضی از بخش‌ها چشم‌پوشی کند. همانطور که وقتی از لحاظ اقتصادی ضعیف می‌شوی حاضری از محیط زیست بگذری. وقتی دچار خشکسالی هستی، حاضر می‌شوی از حق‌آبه محیط زیستی بگذری، زمانی که دچار تحریم هستی به محیط زیست شاید توجه کمتری کنی. چون مجبور هستی که به موارد دیگری بپردازی و سعی کنی از سیستم حمایت کنی و در مقابل فشار تحریم مقاومت کنی.»
در مقاله‌ای که کاوه مدنی در پاییز ۹۳ در گاردین منتشر کرده و بخشی از آن هم در روزنامه اعتماد ترجمه شده، آمده تحریم‌ها علیه ایران به تمایل هرچه بیشتر برای توسعه و گسترش زیرساخت‌های منابع آب، تولید انرژی و تامین امنیت غذایی دامن زده است. هر چند به کمک سیاست‌های داخلی، ایران توانسته فشارهای ناشی از تحریم‌ها را کاهش دهد، اما پیامدهای محیط زیستی این سیاست‌ها باقی مانده است. تبدیل کارخانه‌های پتروشیمی به پالایشگاه‌های نفتی، از جمله سیاست‌های واکنشی به تحریم‌هاست. تا سال ١٣٨٩، ایران ۴۰ درصد از سوخت مصرفی مورد نیاز خود را از طریق واردات تامین کرده است. واردات سوختی ایران بعد از جریمه‌ها و اعمال تحریم‌ها ۷۵ درصد کاهش پیدا کرد. بعد از آن ایران پالایشگاه‌هایش را بدون در نظرگرفتن زیرساخت‌ها توسعه داد و پالایش و تولید سوخت را آغاز کرد.
حمید پوران، پژوهشگر ارشد محیط زیست در موسسه مطالعات خاورمیانه و آفریقا در دانشگاه لندن، از تاثیر این روند غیراستاندارد بر محیط زیست ایران می‌گوید:
«با توجه به اینکه پالایشگاه‌های ایران از تکنولوژی و قابلیت تولید بنزین با کیفیت بالا و در حد استانداردهای جهانی برخوردار نبودند، با مهندسی یا ابتکار دست به تولید بنزین زدند که از حداقل استانداردهای لازم هم برخوردار نبود. استفاده بی‌رویه از این سوخت در شهرهای عمده کشور به‌خصوص تهران وضعیتی را به وجود آورد که آلاینده‌های هوا روز‌به‌روز بیشتر شدند. همینطور آلاینده‌هایی که در گذشته با آن مواجه نبودیم. اگر به تعداد روزهای هوای پاک در چند سال گذشته نگاه کنیم، می‌بینیم در یک دوره‌ای از زمانی که واردات بنزین متوقف شد یک روند صعودی در آلودگی هوا داشتیم. تا حدود دو سال قبل که دولت جدید تصمیم گرفت دوباره واردات بنزین با کیفیت جهانی را از سر بگیرد. این ذرات معلق و آلاینده‌های متعدد نه تنها در هنگام استفاده بر سلامت مردم تاثیر می‌گذارند بلکه حتی با قطع استفاده از آنها هم تا سال‌های سال ذرات آنها و اثرات آنها می‌تواند در محیط باقی بماند و ما به تدریج شاهد آثار آن باشیم.»
حسن روحانی، در سخنرانی‌های مختلفش برای حل این نوع مشکلات از دو عامل گفته که در تمام این سال‌ها به دلیل وجود تحریم‌ها در ایران وجود نداشت یا دست‌کم به شکل غیراستانداری ارائه می‌شد.
در این سال‌ها که عرصه تحریم‌ها ماه به ماه و سال به سال بر ایران تنگ‌تر می‌شد، فضای محیط زیست ایران هم تحت تاثیر سیاست‌های واکنشی به تحریم‌ها بوده است. آمریکا در این مدت، شروع به محدود و مسدود کردن برخی کمک‌ها و تسهیلات مالی نهادهای بین‌المللی مثل برنامه پیشرفت و توسعه ملل متحد (UNDP) و تسهیلات جهانی محیط زیست (GEF) برای مقاصد محیط زیستی کرده است که موجب نابودی بیشتر منابع محیط زیستی ایران شد.
آثار تحریم‌ها بر محیط زیست ایران فقط در مرز سیاسی یک کشور نماند
کاوه مدنی، استاد دانشگاه در رشته مدیریت محیط زیست که در مورد تاثیر تحریم‌ها بر ایران هم پژوهش کرده، می‌گوید اثر این تحریم‌ها فقط در مرزهای سیاسی ایران نمانده و فقط ایرانیان را تهدید نکرده است:
«درحال حاضر کشور ما از سال ها بی‌ثباتی در عراق و سال ها بی‌توجهی به محیط زیست رنج می‌برد. خیلی از اتفاقاتی که در خوزستان میافتد محصول جنگ عراق است. همینطور مشکلاتی که در ایران رخ می‌دهد، آلودگی هوا بحران آب و ... می‌توانند اثراتی داشته باشند که از مرزهای جغرافیایی ایران فراتر می‌رود و در درازمدت کشورهای همسایه را دچار مشکل می‌کند. به علاوه که حق دسترسی به محیط زیست جزو حقوق اولیه انسانی و حقوق بشر است. هرگونه آسیب به محیط زیست نقض حقوق بشر می‌شود. اما مشکل این است که نمی‌توانیم این را دقیقا‌ً به کشور تحریم شونده یا تحریم‌کننده نسبت بدهیم.»
رئیس سازمان حفاظت محیط زیست، می‌گوید این تحریم‌ها محدودیت‌های زیادی در زمینه استفاده از فناوری سبز برای کشور ایجاد کرده و دسترسی نداشتن به برخی تجهیزات و امکانات، آسیب‌هایی مانند آلودگی هوا را برای ما به دنبال داشته است. سازمان بهداشت جهانی، چهار شهر ایران را در فهرست ١٠ شهرآلوده جهان قرار داده است. اهواز، شهر نفت‌خیز و صنعتی خوزستان، آلوده‌ترین شهر جهان است. غلظت آلاینده‌ها در این شهر سه برابر بیشتر از شهر پکن است که همواره به عنوان یکی از آلوده‌ترین شهرهای جهان شناخته می شود. سنندج رتبه سوم، کرمانشاه رتبه ششم و یاسوج رتبه نهم را در این فهرست دارد.
حمید پوران، پژوهشگر در زمینه آلاینده‌های خاک و هوا، از تجهیزاتی می‌گوید که با برداشتن تحریم‌ها، شاید بتواند به از بین رفتن این وضعیت بیشتر کمک کند:
«خیلی از جنبه‌های محیط زیست کمّی است. محیط‌زیست با کمیت اجزای تشکیل‌دهنده سروکار دارد. بدون در اختیار داشتن ابزار و روش‌های لازم برای ارزیابی اجزای تشکیل‌دهنده آن نمی‌توانیم تصویر دقیقی از وضعیت و کیفیت اجزای اصلی آن از جمله آب و هوا و خاک به دست آوریم. دستگاه‌های اندازه‌گیری ذرات معلق هوا نه تنها مقدار آنها از نظر کمیت بلکه انواع آنها را هم ذکر کنند که در سال‌های گذشته کشور با مشکلات بسیار متعددی در زمینه واردات این دستگاه‌ها و ابزار دقیق مواجه بوده. اگر هم به صورت معدود وارد شده شاید خیلی از موارد، تکنولوژی یا روش استفاده از آن به‌روز نبوده یا حداقل به صورت بهینه از آن استفاده نشده است.»
کاوه مدنی، استاد دانشگاه و متخصص مدیریت منابع آب در لندن از دورنمای برداشته‌شدن تحریم‌ها و تاثیرش بر محیط زیست ایران می‌گوید:
«همانطور که برخلاف گفته مسئولان خشکسالی عامل اصلی بحران آب نیست، تنها یک عامل تشدیدکننده بحران است، به نظر من تحریم هم عامل اصلی بحران محیط زیستی نیست، بلکه قدرت این را داشته که بحران کنونی را تشدید کند. مشکلات محیط زیستی ایران ریشه‌های مدیریتی دارد. نمی‌شود دقیق پیش‌بینی کرد که برداشته شدن تحریم‌ها چه اثرات محیط زیستی را به دنبال خواهد داشت. اما می‌شود امیدوار بود که ما می‌توانیم از آن تکنولوژی‌ها استفاده کنیم در زمینه کاهش آلودگی هوا، رفع و کاهش آلودگی‌های محیط زیستی و آلودگی‌های آب. در سال‌های اخیر هم هر موقع مشکلی پیش آمده خواستیم آن را گردن تحریم بیاندازیم. حداقل می‌شود از این خشنود بود که یکی از عوامل بحران‌های محیط زیستی ایران که به عقیده بعضی از کارشناسان و مسئولان عامل اصلی بوده و مجرم اصلی بوده، از بین رفته است.»
حسن روحانی، دولتش را دولت محیط زیست می‌خواند؛ محیط زیستی که بخشی از حقوق بشر در کشورهاست. محیط زیست بیمار و نابسامان این روزهای ایران که با مشکلات اساسی مربوط به آلودگی هوا، کاهش تنوع زیستی ، بیابان‌زایی، جنگل‌زدایی و خشکیدن منابع آبی مرزهایی فراتر پیدا کرده و حالا چشم امیدش به رفع تحریم‌هاست.