عملیات اجرایی احیای دریاچه ارومیه در شرایطی آغاز شد که بیش از یک سال از سخنان حسن روحانی می‌گذرد که گفته بود: اگر این دریاچه خشک شود، زیست ۱۴ میلیون نفر به خطر می‌افتد.
حسن روحانی این سخنان را پیش از رئیس‌جمهور شدن‌اش درباره دریاچه ارومیه در شمال غرب ایران گفته بود و در مورد عوارض خشک شدن این دریاچه هشدار برخی کارشناسان را تکرار کرده بود: «ریزگردهای نمک همه زمین‌های کشاورزی منطقه را نابود خواهد کرد.»
او در نشست‌های تبلیغاتی‌اش از ضرورت رسیدگی به این دریاچه در حال خشکیدن، می‌گفت و بعد شروع رسمی کارش، با تاسیس ستاد احیای دریاچه ارومیه بارها اعلام کرد هر چقدر لازم باشد از لحاظ مالی برای این دریاچه هزینه خواهد کرد.
یک سال از این وعده‌ها گذشت تا اینکه در بیستم خردادماه، عده‌ای از شهروندان تبریز در اعتراض به وضعیت دریاچه ارومیه در خیابان‌ها اعتراض کردند و از رئیس جمهور پرسیدند: روحانی، وعده‌ها چه شد؟
آنها در اعتراض‌‌هایی که ویدیوهایش در شبکه‌های اجتماعی و دنیای مجازی منتشر شد، شعار می‌دادند: سدها را بشکنید و ارومیه را پرآب کنید.
Your browser doesn’t support HTML5
یک خانه، یک زمین۲۸؛ چگونگی عملیات اجرایی احیای دریاچه ارومیه از زبان سخنگوی این ستاد
چند روز بعد حسن روحانی در یکشنبه، هشتم تیرماه، در دومین نشست ستاد احیای دریاچه ارومیه ۱۰ طرح جدید را برای نجات دریاچه ارومیه تصویب کرد. پیشتر ۱۴ طرح تصویب شده بود. حسن روحانی در این نشست، یک بار دیگر بر شرایط نابسامان این دریاچه تاکید کرد و گفت: ادامه روند خشک شدن آن می تواند آثار زیانباری برای مردم منطقه و کشور به دنبال داشته باشد.
این موضوعی است که داود رضا عرب سخنگوی ستاد احیای دریاچه ارومیه در تهران به برنامه محیط زیست رادیو فردا میگوید و تاکید میکند این بخش از جمله مهم‌ترین دغدغه حسن روحانی در نشست روز یکشنبه با این ستاد بوده است: «آقای روحانی، اهمیت مساله اجتماعی و معیشت مردم را در نظر داشت. این یکی از این مصوبه‌هاست که تقویت معیشت و معیشت جایگزین بتواند یک مقدار بار را از دوش کشاورزی بردارد و صنایع تبدیلی و گردشگری جایگزین، کشاورزی بشوند تا اگر سطح زیر کشت با تغییراتی مواجه شود و بخواهیم آب بیشتری در دریاچه داشته باشیم، مشکلات اجتماعی برای کشاورزان ایجاد نشود.»
براساس یکی از مصوبه‌های تازه، یک کانال چهار کیلومتری، زرینه‌رود را به سیمینه‌رود متصل میکند تا سیلاب‌ها جمع‌آوری شود. سد شهید مدنی که به بهره‌داری رسیده، در اختیار دریاچه قرار می‌گیرد و برای کشاورزی استفاده نمی‌شود بلکه آب سد برای احیای دریاچه رها می‌شود.
نگاهی به این مصوبه‌ها نشان می‌دهد، استفاده از بهرهوری آب در درون حوضه دریاچه ارومیه یکی از محورهای اصلی مصوبه‌های ستاد احیای این دریاچه است. به همین دلیل داود رضا عرب، سخنگوی ستاد احیای دریاچه ارومیه در تهران میگوید یکی از موارد مهم که در نظر گرفته شده، توقف برداشت‌های غیر مجاز آب است: «طرح‌های در دست مطالعه و طرح‌های سدسازی، طرح‌های عمرانی در شبکه آبیاری و آبرسانی که در دست مطالعه بود، متوقف شده‌اند. طرح‌های در دست اجرا هم که پیشرفت زیادی نداشتند، متوقف شده‌اند و طرح‌هایی را که پیشرفت زیادی داشت و در مرحله نزدیک به بهره‌برداری بود مثل سد آجی چای را به خدمت دریاچه گرفتیم. برای سدهایی که در حال بهره‌برداری هستند نیز طرح‌هایی در دست داریم که بتوانند پشتیبانی بیشتری از دریاچه داشته باشند.»
این را علیرضا دائمی سرپرست معاونت آب و آبفای وزارت نیرو هم در مناظره زنده تلویزیونی در شهریورماه سال ۹۲ اعلام کرده بود و خواسته بود به این موضوع در ستاد توجه شود. او تاکید کرده بود: «تناقض این است، که ما سهم آب دریاچه ارومیه را چه با بستن سدها و چه با روش برداشت‌های غیرمجازی که از طریق چاه‌های غیرمجاز است یا از محل برداشت آب از رودخانه‌ها، صرف کشاورزی می‌کنیم. ما می‌توانیم داخل حوضه با بهرهوری آب، شرایطی را فراهم کنیم که هیچ نیازی به بیرون از حوضه آبریز، نداشته باشیم.»
دومین مصوبه نشست دوم ستاد احیای دریاچه ارومیه، شناسایی کانون های تولید ریزگرد و تثبیت آنهاست. ۶ کانون فعال تولید ریزگرد در منطقه وجود دارد.
کارشناسان محیط زیست می‌گویند، اگر وضعیت بحرانی دریاچه ارومیه همینطور بماند، دست کم چند میلیون تن از ساکنان روستاهای اطراف دریاچه و ۱۴ میلیون تن از مردم منطقه و حتی پایتخت از طوفان‌های نمک در امان نخواهند بود.
داود رضا عرب سخنگوی ستاد احیای دریاچه ارومیه درباره این نگرانی که از اولویت‌های کارگروه‌ها در ستاد بوده، میگوید: «به ویژه در سال‌های اول، ما امکان تولید ریزگرد داریم و برای تثبیت آنها طرح ویژه‌ای داریم که باید سال به سال این کار را انجام دهیم. تثبیت کانون‌های تولید ریزگرد، یکی از آنهاست که مساله بسیار مهمی است. باید بتوانیم شرایطی را ایجاد کنیم که برای مردم از نظر بهداشتی، درمانی و سلامتی گرفتاری ایجاد نشود.»
فیلیپ میکلین، استاد دانشگاه میشیگان غربی در رشته جغرافی و آب‌شناسی، زمستان گذشته با دو متخصص آمریکایی دیگر برای بررسی شرایط دریاچه ارومیه به ایران رفته و با برخی از مسئولان این ستاد دیدار داشته، به برنامه محیط زیست رادیو فردا، درباره همین مشکل میگوید: «به ما گفته شده و من هم به آن اعتقاد دارم که مهم‌ترین تاثیر خشک‌شدن دریاچه ارومیه بر زندگی اطرافیان، طوفان نمک است. آب خشک می‌شود و نمک روی زمین باقی می‌ماند و وقتی باد کمی می‌وزد، نمک را به اطراف می‌برد و این شرایط برای زمین‌های کشاورزی اطراف مساله‌ساز است. بنابراین اگر دریاچه خشک شود، گرد و غبار و نمک به ساکنان اطراف دریاچه صدمه می‌زند.»
هر چند برخی از متخصصان می‌گویند از آنجایی که حوضه آبریز دریاچه ارومیه در داخل ایران قرار گرفته، مدیریت آب در آن ساده‌تر است اما یکی از مواردی که مسئولان و کارشناسان بر آن تاکید دارند، این است که مقدار زیادی از آبی را که در حالت معمول وارد دریاچه شده، در بالادست برای آبیاری استفاده شده است. جنوب و غرب این دریاچه را زمین‌های کشاورزی فرا گرفته است. چاه‌های غیرمجاز هم یکی مواردی است که در حوضه آبریز دریاچه ارومیه بر تعدادشان اضافه می‌شود و به گفته متخصصان باید کنترل شوند.
این چاه ها راهی برای برداشت غیرمجاز از آب بزرگترین دریاچه شور ایران است. سخنگوی ستاد احیای دریاچه ارومیه میگوید: «۴۱ هزار چاه غیرمجاز در منطقه داریم؛ این چاه‌ها از عواملی هستند که در کاهش آب ورودی به دریاچه موثر بوده‌اند. در این زمینه مصوبه مجلس داریم که باید ساماندهی بشوند. یکی از مصوباتی که در این ارتباط وجود دارد این است که با قوه قضاییه هماهنگی ایجاد شود که این شرایط تسهیل و تسریع بشود. این به مفهوم این نیست که این چاه‌ها، بسته شوند، برخی از این چاه‌ها بر اساس قانون می‌توانند ساماندهی شده و پروانه‌دار بشوند، کنتور هوشمند روی آنها نصب شود و از آب موجود در این چاه‌ها، قانونمند، بهره‌برداری و استفاده شود.»
به گفته این مقام مسئول، چاه‌هایی که در حاشیه رودخانه‌ها هستند، در اولویت اول قرار می‌گیرند: «چون آنها مستقیم روی دبی پایه و جریان پایه رودخانه‌ها، تاثیر می‌گذارند و می‌توانند حجم آب رودخانه‌ها را کاهش بدهند. یکی از مصوبات ما ساماندهی به این چاه‌هاست که تا سال ۱۳۹۴، قرار این ساماندهی صورت بگیرد.»
با خشک شدن روز به روز و ماه به ماه این دریاچه اکوسیستم رو به نابودی است و روند رفت و آمد پرندگان مهاجر در این منطقه به هم ریخته است. به همین دلیل است که سومین مصوبه این ستاد، مطالعه و اجرای برنامه حفاظت اکولوژیکی پارک ملی دریاچه با اولویت قسمت جنوبی است. سخنگوی این ستاد، داود عرب، میگوید: «یک برنامه حفاظت اکولوژیک پارک ملی دریاچه ارومیه است با اولویت منطقه جنوبی آن که بخش مهمی است که ما بتوانیم تهدیدی را که ایجاد شده به یک فرصت تبدیل کنیم. بر این اساس زیستگاه مناسب در جنوب دریاچه برای گیاهان و جانوران وجود دارد و اکوسیستم می‌تواند به حالت اولیه‌اش بازگردد و از تولید ریزگردها هم جلوگیری شود.»
طبق خبرهایی که سازمان حفاظت محیط زیست و خبرگزاری‌های داخلی منتشر کرده‌اند، براساس محاسبات این ستاد، دست‌کم ۱۰ تا ۱۵ سال زمان برای نجات دریاچه ارومیه در نظر گرفته شده که با این طرح‌های مصوب باید پیاده شود. به گفته سخنگوی این ستاد، این مصوبات به زودی به دستگاه‌ها ابلاغ می‌شود و با تامین اعتبارات مالی عملیات اجرایی نجات دریاچه ارومیه در همین روزها آغاز می‌شود.
برخی خبرها حاکی از این است که بر اساس یکی از این موارد مطرح شده در این ستاد، مقدار آب جابجا شده در اجرای طرح انتقال آب رودخانه ارس به دریاچه ارومیه بر اساس پروتکل بین کشورهای منطقه و برای نجات دریاچه انجام می‌شود. در حالیکه خبرها حاکی از این است که این طرح در حال اجرا است و تا سال ۱۳۹۶ به بهره‌برداری می‌رسد اما انتقال آب یکی از دغدغه‌ها و نگرانی‌های برخی کارشناسان و فعالان محیط زیست است.
داودرضا عرب، میگوید:«انتقال آب به قسمت اصلی و پیکره اصلی دریاچه برای این ستاد بسیار مهم است و باید این بدنه را حفظ کنیم. بحث انتقال آب، در گذشته یکی از گزینه‌های اصلی بود، ولی حالا گرایش بر این است که مساله دریاچه ارومیه در داخل حوضه آبریز حل شود. اگر مساله را داخل حوضه حل نکنیم، هرگونه آبی هم که از خارج وارد بکنیم، باز همان روند می‌تواند ادامه داشته باشد. اگر کشاورزی پایداری نداشته باشیم و الگوی مصرف و کشت ما درست نشود، هرگونه آبی هم که وارد کنیم، دوباره چند سال بعد وضعیت همین گونه خواهد شد.»
او تاکید میکند: «انتقال آب هنوز از گزینه‌های روی میز است ولی مصوبه نیست. همچنان در این‌باره مطالعاتی در حال انجام است که آیا انتقال آب، امکان پذیر هست یا خیر، اما به هر حال بحث گزینه انتقال آب از خزر مطرح و در حال مطالعه است. به هر صورت باید منتظر نتایج این مطالعه باشیم ولی ما فکر می‌کنیم که دورن حوضه آبریز می‌توانیم این مساله را با هزینه های بسیار کمتر، حل کنیم.»
از روز یکشنبه که این مصوبه‌ها منتشر شده برخی از متخصصان و کارشناسان محیط زیست و مدیریت آب در صفحه‌های فیس بوک و حساب توییتر خودشان نوشته‌اند با انتقال آب ارس و زاب که در این مصوبه‌ها ذکر شده، موافق نیستند اما با یک برآورد کلی مصوبه‌ها را یک طرفه نمی‌دانند و منتظرند طبق موارد ذکر شده در این نشست، ببینند ۱۰ تا ۱۵ سال آینده، دریاچه ارومیه چطور به شرایط معمولی می‌رسد.