پژوهشگران معتقدند کمبود منابع آب در کشوری مانند ایران می‌تواند مانعی برای توسعه انرژی و تولید انرژیهای غیرفسیلی باشد
با توجه به موج کم‌آبی که ایران و بسیاری از کشورها را دربرگرفته، انرژیهای نو و تجدیدپذیر چقدر به مصرف آب وابسته هستند؟ آیا کمبود منابع آب می‌تواند برای توسعه انرژی نقش محدودکننده‌ای داشته باشد؟ درباره همین موضوع، پژوهشی در دانشگاه فلوریدای مرکزی در آمریکا انجام شده است. در برنامه بیست‌وسوم محیط زیست رادیو فردا به مشکلات حقوقی و قانون محیط زیست ایران هم می‌پردازیم.
Your browser doesn’t support HTML5
یک خانه، یک زمین۲۳؛ اهمیت آب برای راه‌اندازی انرژیهای نو در ایران و مشکلات قانون محیط زیست ایران
مجمع جهانی تغییرات آب و هوا مدتی است که در زمینه فعالیت نیروگاه‌هایی که با سوخت فسیلی کار می‌کنند، هشدار می‌دهد. این سازمان می‌گوید باید هر چه سریع‌تر انرژیهای تجدیدپذیر و نو جایگزین سوخت‌های فسیلی شوند.
این نوع انرژی‌ها مثل انرژی خورشیدی و باد مشکلات سوخت‌های فسیلی مانند افزایش غلظت دی‌اکسیدکربن و آلودگی زیست محیطی را ندارند و بسیاری از کشورها استفاده از این انرژی‌ها را سال‌هاست که آغاز کرده‌اند. روشی که برخی از متخصصان می‌گویند در ایران هم باید هر چه سریع‌تر به شکل عمده و وسیع اجرا شود، چرا که منابع تولید این انرژی‌ها تمام نشدنی و بدون محدودیت است. اما با توجه به موج کم‌آبی که ایران و بسیاری از کشورها را دربرگرفته، این نوع انرژی چقدر به مصرف آب وابسته است؟ آیا کمبود منابع آب می‌تواند برای توسعه انرژی نقش محدودکننده‌ای داشته باشد؟
این موضوع پژوهشی است که چندی پیش در دانشگاه فلوریدای مرکزی با موضوع میزان وابستگی صنعت انرژی به منابع آب انجام شد. سعید هادیان که عضو گروه پژوهش و تحلیل سامانه‌های زیست‌آبی و انرژی در این دانشگاه آمریکایی بوده، یکی از محققان این پژوهش است.
او درباره اهمیت در نظر گرفتن آب برای استفاده از انرژیهای نو می‌گوید: «این منابع هر کدام در مراحل مختلف تولید انرژی، یک نوع مصرف آب دارند؛ برای خنک‌کردن رآکتورهای هسته‌ای به آب نیاز داریم یا برای استخراج گاز از زمین مجبوریم داخل چاه‌ها آب تزریق کنیم. بنابراین برای تولید انرژی، حتما به آب نیاز است. حالا ممکن است در بعضی از این تکنولوژی‌ها مقدار آبی که مصرف می‌شود، خیلی زیادتر باشد و در برخی از تکنولوژی‌های تولید انرژی هم نیاز به آب کم‌تری وجود دارد. به خاطر اینکه بتوانیم برنامه‌ریزی بهتری انجام دهیم باید بدانیم که هر کدام از این تکنولوژی‌ها چه میزان آب نیاز دارند و برای کل سبد انرژی یک کشور و جهان، در مجموع چه میزان آب نیاز داریم.»
بحران آب در ایران روز به روز جدی‌تر می‌شود و اشتیاق دولت‌ها برای استفاده از انرژیهای نو هم بیشتر. اما بر اساس این پژوهش چیزی که معمولا نادیده گرفته می‌شود، جهت دیگر رابطه بین دو بخش آب و انرژی است؛ نزدیک به ۲۰ درصد آب جهان در بخش‌های صنعت و انرژی مصرف می‌شود.
سعید هادیان که در مورد پایداری انرژی با توجه به اثرهای زیست‌محیطی پژوهش کرده می‌گوید: «در بررسی‌‌هایی که داشتیم، به این نتیجه رسیدیم مصرف آب در تولید بعضی از انرژیهای نو حتی از انرژیهای فسیلی مثل نفت و گاز و ذغال‌سنگ بیشتر است. ممکن است که این انرژی‌ها، انرژیهای تمیزتری باشند و مقدار دی‌اکسید کربنی که تولید می‌کنند کمتر یا حتی نزدیک به صفر باشد. آلاینده نداشته باشند یا خیلی آلاینده اندکی تولید کنند، اما مصرف آب آنها بیشتر است و این قضیه، برای مناطقی از جهان مثل ایران که با پدیده خشکسالی مواجه هستند، بحرانی‌تر هم می‌شود. از این رو آنها باید تمرکز بیشتری روی بحث استفاده بهینه از منابع آب داشته باشند.»
این تحقیق می‌گوید تا ۲۰ سال آینده، دولت‌های جهان، برای تامین انرژی مورد نیازشان به ۳۷ تا ۶۶ درصد آب بیشتر نیاز دارند که با وجود افزایش جمعیت کشورها و مشکلات گرمایش زمین، خودش به تنهایی می‌تواند یک مساله زیست محیطی باشد.
با این همه در ایران تا امروز چند همایش تولید و بهره‌برداری از انرژیهای نو سازگار با محیط زیست برگزار شده است. مسئولان درباره لزوم راه‌انداختن و فراوانی استفاده از انرژیهای نو سخن می‌گویند اما هنوز کسی به این موضوع یعنی مشکلات مرتبط با بحران آب که با انرژیهای نو در ارتباط خواهد بود، توجهی نکرده است.
سعید هادیان، مشاور مدیریت پایدار انرژی و محیط زیست در آمریکا در مورد وضعیت ایران برای به کارگیری انرژیهای نو می‌گوید: «در حال حاضر در ایران، بیشتر انرژی‌ای که برای مصرف داخلی استفاده می شود، سوخت‌های فسیلی مانند نفت، گاز و ذغال سنگ است. متاسفانه به خاطر اینکه تکنولوژی‌هایی که در ایران استفاده می‌شود، بسیار جوان هستند و هنوز جا نیفتاده‌اند و این طور به نظر می‌آید که هنوز برنامه‌ریزی دقیقی برای آنها نداریم.
یعنی ما می‌خواهیم به آن سمت برویم و در منطقه‌ای که شدت تابش خورشید مناسب است، سلول‌های خورشیدی می‌گذاریم و انرژی خورشید را به برق تبدیل می کنیم و استفاده می‌کنیم. ولی اگر این شرایط در سطح کلان اتفاق بیفتد، این‌جور نگاه کردن به انرژیهای نو، مشکل ساز خواهد بود.»
او همچنین از این می‌گوید که ایران می‌تواند از تجربه‌های کشورهای دیگر برای راه‌اندازی جدی انرژیهای نو با دقت بالا استفاده کند: «کشور ما پتانسیل خیلی زیادی برای تولید انرژی دارد، شاید بهتر باشد جور دیگری به این بحث نگاه بکنیم و به منابع دیگری از انرژی در آن مناطق توجه کنیم؛ مثلا ببینیم چقدر زمین داریم، چقدر می‌توانیم به سمت انرژی باد برویم، چقدر می‌توانیم از انرژی خورشیدی استفاده کنیم، آیا اصلا این امکان هست که به این سمت برویم؟»
او ادامه می‌دهد: «تهران در کوهپایه قرار دارد، آیا ما می‌توانیم از انرژی زمین- گرمایی استفاده کنیم، آیا اصلا به صرفه است. متاسفانه در حال حاضر، نه فقط در ایران بلکه در بسیاری از کشورهای در حال توسعه و حتی پیشرفته، این بحث نادیده گرفته می‌شود و اینطور نگاه می‌شود که ما چقدر منابع مالی داریم و بر اساس آن منابع مالی به سمت انرژی‌هایی برویم که ارزان‌تر هستند و می‌توانیم از آنها انرژی بیشتری تولید بکنیم. این قضیه در درازمدت اثرات منفی خود را خواهد گذاشت.»
متخصصان و کارشناسان معتقدند برای انجام پروژه‌هایی جایگزینی انرژیهای نو در ایران همچنان نگاه استراتژیک و درازمدت به این موضوع ضروری است. برنامه‌ریزی و نگاه بلندمدت همان چیزی است که بسیاری از فعالان و متخصصان محیط زیست، می‌گویند باید در بخش‌های مختلف مربوط به این حوزه در نظر گرفته شود.
قوانین محیط زیست ایران چقدر مردم را مسئولیت‌پذیر می‌کند؟
آلودگی هوا، آلودگی صدا، بهره‌برداری از منابع آبزی و دریایی و صید و شکار هر کدام قوانین مجزا و مشخصی دارند. سازمان حفاظت محیط زیست تا امروز بارها بر لزوم رعایت قوانین زیست‌محیطی تاکید کرده و از مردم خواسته از این قوانین پیروی کنند هم برای بهبود وضعیت محیط زیست ایران و هم برای جلوگیری از بدتر شودن اوضواع آب و هوا و خاک در کشور. این سازمان بخش زیادی از قوانین محیط زیست را روی سایت اینترنتی‌اش هم منتشر کرده است.
حق سلامتی و تندرستی که در اسناد بینالمللی به رسمیت شناخته شده، در بسیاری از کشورها در کنار محافظت در مقابل خطرات زیست محیطی که می‌تواند در درازمدت سلامتی انسان‌ها را تهدید کند، بسیار مهم دانسته می‌شود.
این قوانین محیط زیست در ایران تا چه حد روشن و کامل هستند؟ شیوا شفاهی، کارشناس محیط زیست و میکروبیولوژیست یا میکروب‌شناس محیطی در آلمان است که تمرکز پژوهش او قوانین محیط زیست از زاویه زیست‌شناسی است.
او که درباره قوانین محیط زیست ایران هم کار کرده، می‌گوید: «متاسفانه ما قوانین و مقررات روشن و شفافی در زمینه محیط زیست نداریم. اگر هم داشته باشیم، این قوانین یا بسیار قدیمی هستند یا اینکه ترجمه‌شده هستند. آن گونه نیستند که بتوانند جامعه را درگیر کنند. مردمی که در یک کشور زندگی می‌کنند، باید قوانین را داشته باشند تا بدانند که از آنها چه چیزی خواسته می‌شود. زمانی که ما بخواهیم مردم را در این زمینه درگیر کنیم، در مرحله اول باید قانون علمی، کاربردی، منسجم و با تاکید می‌گویم "برای ایران" داشته باشیم و بعد از آن باید اطلاع‌رسانی دقیق، واقعی و به موقع به مردم داشته باشیم.»
برخورداری از محیط زیست سالم به عنوان یک «حق» برای شهروندان محسوب می‌شود. اما کارشناسان می‌گویند، اجرا و تضمین این حق با چالش‌های زیادی روبه‌روست؛ چالش‌های جدی که به گفته این کارشناسان اجرا و حمایت از این حق را تقریبا غیر ممکن کرده است. اما آیا مردم با وجود همه این موارد در قوانین، خود را برای حفظ محیط زیست و اجرای کامل قوانین زیست محیطی شریک می‌دانند؟
شیوا شفاهی می‌گوید:«زمانی که ما بتوانیم به مردم اطلاع‌رسانی کنیم، زمانی که مردم در سرنوشت خودشان شریک باشند، احساس مالکیت بر این محیط زیست بکنند، در کنار آن ستون‌های کشورمان را بر اساس قانون بنا کنیم، آن وقت است که ما می‌توانیم، بگوییم مردم درگیر شده‌اند و می‌توانیم مردم را درگیر کنیم.»
خبرهای مربوط به آزار حیوانات در باغ‌وحش‌ها و سیرک‌ها در شهرهای مختلف ایران در هفته‌های گذشته، مدام منتشر شده است. بحران آب و هشدارهای مسئولان درباره صرفه‌جویی در مصرف آب با وجود تهدید خشکسالی هم بالا گرفته است. آلودگی هوا به حدی رسیده که مسئولان بارها از مردم می‌خواهند از وسایل نقلیه عمومی استفاده کنند و سفرهای درون‌شهری تک‌سرنشین را حذف کنند. حفاظت از حیات وحش و نکشتن گونه‌های کم‌یاب جانوری هم یکی دیگر از خواهش‌ها و درخواست‌های مسئولان از مردم است. اما مردم چطور باید در مقابل محیط زیست مسئولیت پذیر باشند؟
شیوا شفاهی که معتقد است قوانین محیط زیست ایران ناقص است، می‌گوید مسئولیت‌پذیرکردن مردم یک جامعه، به زیرساخت‌های زیادی نیاز دارد: «زمانی‌که یک دولت حسن نیت خودش را نشان نداده و قدم اول را خودش برنداشته، از مردم توقع داشته باشد که مردم و نهادهای مردمی قدم اول را بردارند. ما نمی‌توانیم مردم را با مشکلات محیط زیستی درگیر کنیم. یک دولت با برنامه‌ریزی و با مدیریت صحیح یک مسیر را پیش ببرد یک رزومه کاری از خودش نشان بدهد و بعد دست همکاری به سوی مردم دراز کند.»
آن‌طور که کارشناسان می گویند، شهروندان در کنار دولت نقش مهمی در حفاظت محیط زیست دارند. آن‌طور که سازمان حفاظت از محیط زیست می‌گوید مردم باید در برخی موارد داوطلبانه برای کمک به شرایط محیط زیست وارد عمل شوند.
جامعه قانون‌مدار، شرایطی است که پژوهشگران و فعالان محیط زیست می‌گویند لازمه داشتن شهروندان قانون‌مدار است. جامعه‌ای که البته فقط بخش تنبیهی در آن پررنگ نباشد.
