«ارز رمز نهاد»، «ارز رمزینه»، «ارز جهان روا» ... این اصطلاحات در ایران برای توصیف پدیده‌ای به کار میروند که در گذشته‌ای نه چندان دور در اوج گمنامی از دل تکنولوژی دیجیتال سر بر کشید، ولی امروز به تدریج جای خود را در جهان اسرار آمیز پول‌ها پیدا میکند و به رغم نقش همچنان حاشیه‌ای آن در شبکه مبادلات و سرمایه گذاری، به چالشی جدی برای دولت ها، بانک‌های مرکزی و نظام پولی بین المللی بدل میشود.
به نام آزادی
سخن بر سر «بیت‌کوین» است که در سال ۲۰۰۹ میلادی به عنوان یک پول دیجیتال با ارزشی بسیار ناچیز زاییده شد، در ژانویه سال جاری بهای هر واحد آن از مرز هزار دلار گذشت، ششم نوامبر به مرز ۷۵۰۰ دلار رسید و امروز (چهاردهم نوامبر) بین ۶۵۰۰ تا ۶۶۰۰ دلار نوسان میکند.
فراز و نشیب هایی چنین پر شتاب در تاریخ پولی جهان بسیار نادر است و، به همین دلیل، کم نیستند روایاتی درباره کاربران «بیت کوین» که اینجا و آنجا شنیده میشوند : روایت آنهایی که به خاک سیاه نشسته اند، و یا کسانی که به نان و نوا رسیده اند.
در کنار «بیت‌کوین» پول‌های دیجیتال دیگری، که شمار آنها به چند صد میرسد، سر بر آورده اند که «اتریوم» و «دش» و «ریپل» در زمره معروف‌ترین آنها هستند. ولی «بیت کوین» با فاصله زیاد رقبای خود را پشت سر گذاشته و در حال حاضر مشهور‌ترین آنها است، هر چند معلوم نیست چه مدت زمانی بتواند این موقعیت برتر را حفظ کند.
در کنار «بیت کوین» پول‌های دیجیتال دیگری، که شمار آنها به چند صد میرسد، سر بر آورده اند که «اتریوم» و «دش» و «ریپل» در زمره معروف‌ترین آنها هستند.
ابداع «بیت‌کوین» را به چهره‌ای مرموز به نام ساتوشی ناکاموتو نسبت میدهند که کسی از واقعیت او خبری ندارد و بعید نیست که در پشت ظاهر ژاپنی این نام، یک یا چند نابغه کامپیوتر و خبرگان مسایل مالی، شاید هم در سیلیکون ولی کالیفرنیا، پنهان شده باشند.
این پول دیجیتال بر پایه تکنولوژی معروف به «زنجیره بلوک ها» کار میکند. منظور یک دفتر باز و مجازی است که تمامی عملیات مربوط به استفاده از این پول در داد و ستد‌ها در آن ثبت میشود و کاربران بر آن نظارت دارند. در واقع هر یک از کاربران به حلقه‌ای از زنجیره تشکیل دهنده این شبکه بدل میشود. بدین سان «بیت کوین» متکی بر مجموعه کاربرانی است که از این پول به عنوان وسیله پرداخت ما به ازای کالا‌ها و خدمات استفاده میکنند.
پول‌های سنتی بر اقتدار یک دولت (دلار) و یا اتحادیه دولت‌ها (یورو) تکیه دارند و زیر نظارت بانک‌های مرکزی هستند. «بیت کوین» پولی است غیر متمرکز که در حوزه تسلط دولت‌ها و بانک‌های مرکزی قرار ندارد و ارزش آن وابسته به مجموعه کاربرانی است که از آن برای داد و ستد و سرمایه گذاری استفاده میکنند. همین ویژگی را، شماری از صاحبنظران، یک امتیاز مهم برای «بیت کوین» به شمار می آورند و حتی زایش آنرا طغیان شهر وندان علیه خودکامگی دولت‌ها و بانک‌های مرکزی توصیف میکنند.
فراموش نکنیم که «بیت‌کوین» در فاصله‌ای کوتاه بعد از بحران مالی سال ۲۰۰۸ آمریکا پدیدار شد که فروریزی بانک معروف «لمان برادرز» یکی از نماد‌های اصلی آن بود. این توفان مالی، و پیآمد‌های آن برای اقتصاد‌های آمریکا، اروپا و آسیا، موجی از بدبینی را علیه بانک‌های مرکزی و تمرکز مدیریت پول در دست آنها به وجود آورد. معلوم شد که حتی مستقل‌ترین بانک‌های مرکزی جهان از دستکاری در حجم پول خود داری نمی کنند و این کار را به نام دفاع از «منافع مشترک ملی» انجام میدهند.
در پی این بحران، برای نجات بانک ها، دولت‌ها پول‌های کلانی را به آنها تزریق کردند که بخشی از آن را از راه چاپ اسکناس به دست آوردند و بخش دیگری را از راه افزایش بدهی‌هایشان که البته بار سنگین آن به دوش مالیات دهندگان افتاد. هواداران «بیت کوین» میگویند که قرار نیست دولت‌ها و بانک‌های مرکزی به نام «اراده ملی» و «حفظ منافع کشور»، دست در جیب شهروندان کنند بی‌آنکه نظر آنها را جویا شوند. و باز از دیدگاه هواداران «بیت کوین»، زایش این پول نماد آزادی فردی است و گام مهمی است از سوی شهروندانی که می خواهند خود را از زیر سلطه کشور و دولت و بانک مرکزی بیرون بیآورند.
هواداران «بیت‌کوین»، برای دفاع از پول خود، به دلایل دیگری نیز متوسل میشوند. به گفته آنها «بیت کوین» از تمامی ویژگی‌های پول‌های سنتی برخوردار است، به این معنا که به آسانی تقسیم پذیر است، می توان آنرا به راحتی با پول‌های فیزیکی معاوضه کرد و قابلیت حمل و نقل و استفاده از آن در همه جای جهان حتی بیشتر از پول‌های سنتی است.
از سوی دیگر «بیت کوین» از یک اعتبار ذاتی متکی بر فرمول‌های پیچیده ریاضی برخوردار است و اعتماد لازم را نیز، که زیر بنای هر نظام پولی است، به دست آورده است. به علاوه بر خلاف پول‌های سنتی که می توانند به گونه‌ای نامتناهی از سوی بانک‌های مرکزی چاپ و منتشر بشوند، شمار «بیت کوین»ها نمی تواند از بیست و یک میلیون واحد فراتر برود و، به همین سبب، به رغم نوسان‌های دایمی اش، به عنوان یک وسیله کمیاب باقی خواهد ماند و از تورم در امان خواهد بود.
از سوی دیگر «بیت‌کوین» از یک اعتبار ذاتی متکی بر فرمول‌های پیچیده ریاضی برخوردار است و اعتماد لازم را نیز، که زیر بنای هر نظام پولی است، به دست آورده است. به علاوه بر خلاف پول‌های سنتی که می توانند به گونه‌ای نامتناهی از سوی بانک‌های مرکزی چاپ و منتشر بشوند، شمار «بیت کوین»ها نمی تواند از بیست و یک میلیون واحد فراتر برود و، به همین سبب، به رغم نوسان‌های دایمی اش، به عنوان یک وسیله کمیاب باقی خواهد ماند و از تورم در امان خواهد بود.
به سوی «پول رمزینه» ایرانی؟
به رغم همه این امتیاز ها، «بیت کوین» هنوز منتقدان و حتی دشمنان فراوان دارد. کم نیستند کسانی که می پرسند چه برنامه و چه دستگاهی پشت سر این پول پنهان شده است؟ چرا اسم و رسم مبتکر یا مبتکران آن منتشر نمی شود؟ این‌ها چگونه به خود اجازه داده اند پول خلق کنند؟ از کجا بدانیم که این یک کلاهبرداری در مقیاس بین المللی نیست و یک روز هزاران نفر را از هستی ساقط نخواهد کرد؟ و تازه، به عقیده مخالفان «بیت کوین»، شمار کسانی که در حال حاضر «بیت کوین» در اختیار دارند از یک صدم در صد کل جمعیت جهان فراتر نمی رود.
شک و تردید‌ها درباره «بیت‌کوین» از این هم فراتر میرود. مخالفان «بیت کوین» بقای ملت‌ها و امنیت بین المللی را مطرح میکنند و می پرسند چرا باید به پولی که زمینه بسیار مساعدی را برای فرار مالیاتی، پولشویی و تامین مالی تروریسم فراهم میآورد، امکان بقا داده شود؟ از دیدگاه همان مخالفان، «بیت کوین» را می توان تحمل کرد تا وقتی به پرداخت‌های کوچک و عملیات کم دامنه مالی محدود بشود.
ولی تامین مالی سرمایه گذاری‌های عظیم و معاملات کلان با «بیت‌کوین» آنهم به صورت ناشناس چگونه امکان دارد، مگر آنکه قرار باشد دولت‌ها از گرفتن مالیات دست بردارند و به عملیات تبهکارانه و تروریستی هم کاری نداشته باشند. در یک کلام، به نظر مخالفان «بیت کوین»، تنها دولت هایی ممکن است با استفاده از این «پول دیجیتال» به صورت گسترده کنار بیآیند که قصد خودکشی داشته باشند.
در کشاکش بحث پر شور میان طرفداران و مخالفان «بیت‌کوین»، یک چیز مسلم به نظر میرسد و ان سر در گمی کشور‌ها در برابر این پدیده خارق العاده پولی است. و به همین سبب ما شاهد رفتار‌های متنقاض از سوی آنها هستیم: دولت چین به تازگی، به دلیل ترس از فرار سرمایه و تقلب مالیاتی، استفاده از «بیت کوین» را ممنوع کرد، حال آنکه ژاپن «بیت‌کوین» را به عنوان پول قانونی به ثبت رسانده، شاید به این امید که بتواند به مرکز جهانی تکنولوژی مالی بدل شود.
به نظر میرسد که در ایران نیز مسئولان پولی به پدیده «بیت کوین» و پیآمد‌های آن بسیار کنجکاو شده و می خواهند موضع خود را در برابر آن تعریف کنند.
در رسانه‌ها و سایت‌های ایرانی توجه به این پدیده بالا گرفته و انتشار نوشته‌های آموزشی درباره آن به گونه‌ای چشمگیر رو به افزایش میرود. به نوشته روزنامه «دنیای اقتصاد» چاپ تهران، در نشست خبری دوشنبه بیست و دوم ابانماه، ناصر حکیمی معاون فنآوری‌های نوین بانک مرکزی بر دو نگرانی عمده مقام‌های بانکی ایران در برابر پدیده «بیت کوین» (و دیگر پول‌های دیجیتال) تاکید کرد : نخست نوسان‌های شدید آن که به سر در گمی فعالان بازار مالی و سیاستگذاران پولی منجر شده، و دوم هجوم فعالانه سوداگرانه به بازار این گونه پول‌ها است که، به گفته اقای حکیمی، زمینه تازه‌ای را برای «فعالیت‌های هرمی» فراهم کرده است.
در همین رابطه معاون فنآوری‌های نوین بانک مرکزی میگوید که این نهاد «هنوز بیت کوین را به عنوان یک ارز رسمی به رسمیت نشناخته است. در نتیجه بیت‌کوین می تواند بستر مال باختگی عده‌ای را فراهم کند.» او در همان حال به صراحت میگوید که «سیاست گذار هنوز به تصمیم نهایی در پذیرش یا عدم پذیرش» بیت کوین نرسیده است. به رغم این هشدار ها، اقای حکیمی می پذیرد که «احتمال تقلب در ساختار بیت کوین نزدیک به صفر است.»
اگر گفته‌های معاون فنآوری‌های نوین بانک مرکزی را ملاک قرار دهیم، به نظر میرسد که مقام‌های پولی ایرانی هنوز نمی دانند چه سیاستی را باید در برابر بیت کوین» در پیش بگیرند. او از یک طرف میگوید که بانک مرکزی «هنوز بیت کوین را به عنوان یک ارز رسمی به رسمیت نشناخته»، ولی از طرف دیگر اضافه میکند : «تا زمانی که سیاستگذاری صورت نگیرد، نمی توانیم بگوییم خرید و فروش (بیت کوین) ممنوع است یا خیر».
به گفته اقای حکیمی بانک مرکزی برای روشن کردن مواضع خود درباره «بیت‌کوین» به یک سال وقت نیاز دارد. او اضافه میکند که چارچوب‌های لازم برای طراحی و پیاده کردن «پول رمزینه بومی» تدوین خواهد شد.