سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا، سی‌آی‌ای، همزمان با انتشار جزئیات جدیدی در مورد یکی از مشهورترین عملیات این سازمان، خارج کردن شش کارمند دیپلماتیک آمریکا که از سفارت تسخیر‌شده آن کشور در تهران گریخته بودند، برای اولین بار به یک موضوع مهم دیگر در تاریخ معاصر ایران اعتراف کرد.
سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ را که از آن حمایت کرده بود و باعث سرنگونی دولت محمد مصدق و تثبیت حکومت محمدرضا پهلوی شد، علناً غیردمکراتیک توصیف کرد.
در دهه‌های اخیر تعدادی از مقامات ارشد دولت آمریکا از جمله مادلین آلبرایت، وزیر خارجه این کشور در سال‌های ۱۹۹۷ تا ۲۰۰۱ به طور مستقیم و یا غیرمستقیم غیردمکراتیک بودن کودتا و کمک آمریکا به تدارک و اجرای آن را پذیرفته‌اند.
سی‌آی‌ای در پادکست جدیدی در مورد تاریخچه فعالیت‌های این سازمان به غیردمکراتیک بودن کودتا اذعان کرد ولی با وجود گذشت هفت دهه بخش اعظم اسناد رسمی سی‌آی‌ای در مورد نقش آن در کودتای ۲۸ مرداد هنوز محرمانه است.
بیشتر در این باره: صدها صفحه سند تازه وزارت خارجه آمریکا و ساقط کردن دولت محمد مصدقمحرمانه بودن اسناد مربوط به دخالت آمریکا در این رویداد سیاسی مهم که هنوز هم بر سیاست ایران سایه انداخته، درک درست و دقیق‌تر از مناسبات دو کشور را دشوار کرده است. آن هم در شرایطی که به دلیل توسعه سریع فعالیت‌های هسته‌ای جمهوری اسلامی، حمایت آن از گروه های شبه‌نظامی در سطح منطقه و سرکوب معترضان در داخل ایران، تنش در مناسبات تهران و واشنگتن افزایش یافته است.
سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا در پاسخ به سؤالات خبرگزاری آسوشیتدپرس در این زمینه گفت: «رهبری سی‌آی‌ای متعهد است که در حد امکان اطلاعات را در اختیار افکار عمومی قرار دهد. پادکست اخیر بخشی از این اقدامات است و ما می‌دانستیم که اگر قرار است این رویداد سیاسی مهم را بازگو کنیم باید در مورد بستر تاریخی آن و نقش سی‌آی‌ای شفاف باشیم.»
دفتر نمایندگی ایران در سازمان ملل در پاسخ به خبرگزاری آسوشیتدپرس کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ را «نقطه آغاز دخالت‌های بی‌وقفه آمریکا در امور داخلی ایران» توصیف و اذعان آمریکا به نقش خود در این کودتا را بی اهمیت دانست.
دفتر نمایندگی ایران افزود: «اعتراف آمریکا به این موضوع هیچ‌گاه به اقدامات جبران‌کننده و تعهد واقعی به پرهیز از دخالت در امور ايران و یا تغییر سیاست براندازی حکومت جمهوری اسلامی ایران منجر نشده است».
دو قسمت جدید از پادکست سی‌آی‌ای با عنوان «پرونده‌های لنگلی» (که نامش اشاره‌ای به مقر مرکزی این سازمان در شهر لنگلی ایالت ویرجینیاست)، بر عملیات خارج کردن شش کارمند دیپلماتیک آمریکا از ایران پس از تسخیر سفارت آن کشور در تهران تمرکز دارد. این شش نفر که در منزل سفیر کانادا در تهران پنهان شده بودند توسط یک تیم دو نفره از مأموران سی‌آی‌ای به خارج از ایران منتقل شدند. جاسوسان سی‌آی‌ای در پوشش یک گروه فیلم‌سازی که قصد دارد یک فیلم علمی-تخیلی بسازد وارد ایران شده بودند.
بیشتر در این باره: تونی مندز، جاسوس منجی دیپلمات‌های آمریکایی در ایران، درگذشتفیلم« آرگو» به کارگردانی بن افلک که در اسکار سال ۲۰۱۲ سه جایزه از جمله جایزه بهترین فیلم را دریافت کرد، روایت درام این ماجرا است. در این فیلم بن افلک نقش آنتونیو مندز مأمور سی‌آی‌ای را ایفا می‌کند که در ژانویه ۲۰۱۹ درگذشت.
سی‌آی‌ای در اين پادکست برای اولین بار مأمور دوم را با نام اد جانسون معرفی می کند که متخصص زبان‌شناسی و عملیات نفوذی بوده است. در گذشته از او فقط با اسم مستعار «خولیو» نام برده می‌شد.
اد جانسون در بخشی از مصاحبه خود با پادکست سی‌آی‌ای می‌گوید: «کار کردن با این شش نفر دشوار بود. آنها برای پنهان کردن اطلاعات و یا دروغ گفتن، فعالیت مخفیانه و گریز از دستگیری و شرایط خطرناک، آموزش ندیده بودند.»
بخش دیگری از این پادکست که حدود پنج هفته پیش پخش شد مصاحبه کوتاهی است که روی کودتای سال ۱۳۳۲ در ایران تمرکز دارد.
در این قسمت موضوع گفت‌وگوی والتر ترویسن، مجری پادکست، با سخنگوی سی‌آی‌ای، ادعای مورخان سازمان اطلاعات مرکزی آمریکاست که می‌گويند اکثر عملیات پنهانی این سازمان در کشورهای خارجی با هدف «تقویت» حکومت‌ها یا دولت‌های منتخب و مردمی بوده است.
مجری پادکست در چارچوب این بحث در مورد کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ در ایران می‌گوید: «البته باید بپذیریم که این رویداد یک مورد استثنایی از قاعده کلی بوده است.»
برنت گیری، یکی از مورخان سی‌آی‌ای که در این بحث شرکت دارد گفته مجری را تأیید کرده و می‌افزايد: «این یکی از موردهای استثنا از آن قاعده است».
کودتای ۲۸ مرداد به رغم گذشت ۷۰ سال هنوز هم برای بخشی از جامعه ایران، مورخان و سیاست‌پیشگان و حکومت جمهوری اسلامی بحث داغ و موضوع حساسی است.
بیشتر در این باره: ۵۵ سال پس از سقوط دولت مصدقصداوسیمای جمهوری اسلامی مرداد امسال همزمان با سالگرد کودتا ساعت‌ها برنامه ویژه به آن اختصاص داد. موضوع محوری گفتمان حکومت ایران این است که پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۵۷ که به حکومت سلطنتی پایان داد، در واقع ادامه همان روند تاريخی است که با کودتای ۲۸ مرداد شروع شد.
این رویدداد تاریخی هنوز هم یکی از توجیه‌های اصلی سیاست‌های ضد آمریکایی جمهوری اسلامی از جمله ارسال پهپادهای رزمی به روسیه برای استفاده در جنگ اوکراین و یا ادعای مربوط به نقش مستقیم واشینگتن در به راه انداختن اعتراضات گسترده اخیر با هدف سرنگون کردن حکومت است.
در سوی آمریکا، نقش سی‌آی‌ای در کودتای ۲۸ مرداد به عنوان یک عملیات جاسوسی موفق در بستر جنگ سرد به سرعت افشا شد، هر چند در سال‌های اخیر مورخان در مورد میزان تأثیر‌گذاری و دخالت سیا در این رویداد دیدگاه‌های گوناگونی مطرح کرده‌اند.
کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ در عين حال نقطه آغاز عملیات پنهانی سی‌آی‌ای در کشورهای دیگر در سال‌های بعد بود. يکی از نمونه‌های آن عمليات پنهانی سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا براندازی دولت دمکراتیک و منتخب گواتمالا در سال ۱۳۳۳ و روی کار آوردن یک دیکتاتوری نظامی بود که به یک جنگ داخلی ۴۰ ساله با ۲۴۵ هزار قربانی منجر شد.
عملیات سی‌آی‌ای در گواتمالا و کشورهای دیگر جهان در دهه‌های بعد نتایج خود را نشان داد و دولت آمریکا را وادار کرد در در اين سياست تجديد نظر کند.
در سال ۲۰۰۰ مادلین آلبرایت، وزیر خارجه وقت آمریکا، به «نقش مهم» این کشور در کودتای ۲۸ مرداد اذعان کرد. باراک اوباما، رئیس‌جمهور اسبق آمریکا، در سخنرانی سال ۲۰۰۹ در شهر قاهره گفت اقدامات سی‌آی‌ای به «سرنگونی یک حکومت دمکراتیک و منتخب مردم ایران» منجر شد.
به رغم تفاسیر گوناگون و گاه متناقض کارشناسان و مورخان از اسناد علنی و محرمانه، خود سی‌آی‌ای به ندرت در مورد این رویداد اظهارنظر می کرد. یکی از معدود نمونه‌ها مطلبی است که سال ۱۹۹۸ توسط گروهی از مورخان اين سازمان در بازبینی نقش خود در کودتای ۲۸ مرداد با عنوان «زنده‌باد شاه» منتشر شد.
بیشتر در این باره: آمریکا انتشار اسناد تاریخی درباره کودتای ۲۸ مرداد را به تعویق انداختبخش قابل توجهی از اسناد محرمانه حکومت آمریکا مربوط به دوران جنگ سرد از جمله حجم زیادی از اسناد وزارت خارجه در سال ۲۰۱۷ از حالت محرمانه درآمده است. اما اسناد در مورد کودتای ۲۸ مرداد و بازبینی نقش خودش در اين رويداد به رغم تلاش‌های مستمر برای تحویل دادن آنها به بایگانی اسناد شورای امنیت ملی آمریکا در دانشگاه جورج واشینگتن، تاکنون به نتیجه نرسیده است.
این در حالی است که حداقل دو رئیس سابق سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا، رابرت گيتس در سال‌های ۱۹۹۱ تا ۱۹۹۳، و جیمز وولسی در سال‌های ۱۹۹۳ تا ۱۹۹۵، وعده داده بودند که اسناد مربوط به کودتا در ایران و سایر کودتاهایی را که سی‌آی‌ای در آنها دخالت داشته، از طبقه‌بندی محرمانه خارج خواهند کرد.
نکته دیگری که دسترسی به حقایق مندرج در این اسناد را پیچیده‌تر می‌کند این است که سی‌آی‌ای اذعان کرده که بخش عمده اسناد مربوط به کودتای ایران در دهه ۶۰ میلادی نابود شده است.
مالکون برن از بایگانی شورای امنیت ملی آمریکا می‌گوید: «این ادعا که اسناد مربوط به کودتا در ایران از حالت محرمانه درآمده‌اند کاملاً نادرست است. بخش اعظم این اسناد و اطلاعات هنوز محرمانه هستند که فقط به سردرگمی افکار عمومی در مورد این رویداد و تشویق افسانه‌سازی در مورد نقش آمریکا در آن منجر می‌شود».
بیشتر در این باره: دیوید اوئن: بریتانیا باید به نقش تاثیرگذار خود در کودتای ۱۳۳۲ علیه دولت مصدق اذعان کند