بالاخره پس از چند کش و قوس در موضع‌گیری یک سخنگوی وزارت نفت اعلان کرد بیژن زنگنه وزیر نفت جمهوری اسلامی، در اجلاس ماه سپتامبر سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) و غیر اوپک در الجزایر شرکت نخواهد کرد. وزیر نفت ایران قبلاً گفته بود که در نشست ماه سپتامبر که در آن در مورد تولید نفت سازمان اوپک مذاکره خواهد شد، شرکت می‌کند.
هر چند رسماً توضیح آشکاری در خصوص انگیزه خودداری وزیر نفت از شرکت در نشست ماه سپتامبر جاری اعلان نشده است اما به نظر می‌رسد، ناتوانی حاکمیت ایران در تأثیرگذاری بر تصمیم‌گیری‌های سایر اعضای اوپک و همچنین انزوا در میان آنها، از انگیزه‌های مهمی بوده تا وزیر نفت عطای مشارکت در نشست اوپک را به لقایش بخشید.
اظهارات، حسین کاظم‌پور اردبیلی، نماینده ایران در سازمان کشورهای صادرکننده نفت اوپک، که پیش از این مطرح شده بود این گمانه را تقویت می‌کند. این مقام دولتی ایران در گفت‌وگو با شبکه اطلاع‌رسانی نفت و انرژی موسوم به «شانا» با اظهار ناخشنودی تلاش‌های عربستان و روسیه برای تولید بیشتر نفت و جبران کاهش صادرات ایران گفت، این کشورها بازار نفت را به «گروگان» گرفته‌اند!!
چنین موضع‌گیری تندی بیان درک مقامات صنعت نفت کشور و به طور عام حاکمیت ایران از نقش دو قدرت نفتی امروز جهان- یعنی عربستان و روسیه است. به‌کارگیری چنین ادبیاتی غیرمتعارفی برای توصیف رقابت در بازار جهانی نفت که جائی در ادبیات فعالان صنعت و بازار نفت ندارد شگفت‌آور نبود. چون پیش از این هم سایر مقامات صنعت نفت حکومت ایران از ادبیات و زبان مشابه‌ای استفاده کرده بودند. برای مثال بیژن زنگنه وزیر نفت حکومت درباره توسعه لایه نفتی پارس جنوبی و مشتریان جدید نفتی نیز گفت: «از آنها نام نمی‌برم؛ زیرا آمریکا و همسایگان نامرد به سراغ آنان می‌روند».
در همین راستا زنگنه در واکنش به گفته‌های برخی اعضای اوپک درباره نبود نگرانی از کمبود نفت ناشی از تحریم نفتی ایران گفت: «نامردی هم حدی دارد». به زبان دیگر، وزیر نفت بر این باور است موضع او مبنی بر تقویت نگرانی در بازار نفت «مردانه» و موضع دیگرانی که برای آرامش در بازار نفت تلاش می‌کنند «نامردانه» است.
با چنین نگاهی به بازیگران بازار نفت و رقبا البته دلیلی برای نشستن در کنار «نامردانی» که بازار نفت را به «گروگان» گرفته‌اند، نمی‌ماند. همچنین از لابه‌لای این جملات می‌توان راهبرد «مردانه» و «نامردانه» را هم کشف کرد. راهبرد «مردانه» در این راستا یعنی همراهی با حاکمیت ایران و ایجاد یک ائتلاف علیه امریکا از طریق یعنی ایجاد نگرانی و کمبود در بازار نفت و جلوگیری از تحریم‌های ایران است و هر سیاستی به جز این «نامردانه» است.
نامردها وارد صحنه می‌شوند!!
سخنان بیژن زنگنه البته مسبوق به سابقه بود. چه پیش از این نماینده ایران در هیئت عامل سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) در توصیف سیاست «نامردانه» نفتی گفته بود: «روسیه، عربستان و دیگران تولید نفت خود را یک میلیون بشکه در روز افزایش می‌دهند تا صادرات نفت ایران را تحت تأثیر قرار دهند؛ آنها دست حمایت خود را به سوی دونالد ترامپ دراز می‌کنند و این رویکردی بسیار خصمانه در برابر ماست».
درکی که در اینجا از مناسبات بازار نفت عرضه می‌شود، همان درک هیئتی و تعزیه‌ای در هنگام محرم از حوادث کربلاست، که در بن و بنا مبتنی بر نگاه قطبی مبارزه میان حق و باطل و انطباق آن بر «بازار» چند قطبی نفت است. در یک سو حاکمیت ایران به عنوان نماینده تام و تمام و همیشگی حقیقت و قطب عالم امکان است و طرف مقابل نماینده و نماد شیطان لعین.
سخن پایانی
بنا ادبیات اقتصادی امروزی و بخصوص ادبیات اقتصاد نفت، مقابله «رحمان» و «شیطان» بی‌معناست. این جهان از بازیگرانی تشکیل شده که که دارای منافع یکسانی نیستند، گاه در رفاقتند و گاه به رقابت. مبنای کنش این بازیگران «قرار داد» است که گاه به «سود» و گاه به «زیان» می‌انجامد. قرادداد اقتصادی- مانند هر قراداد دیگر- گاه ادامه می‌یابد و گاه نقض و لغو می‌شود. ضامن تداوم هر قراردادی تضمین منافع «همه» طرف‌های آن است، در غیر این صورت نقض می‌شود.
از سوی دیگر، توان تولید و رقابت، نقش و کارکرد اوپک هم دگرگون شده است. اوپک در هنگام تأسیس حدود ۷۰ درصد نفت خام جهان را تأمین می‌کرد. سهم اوپک در بازار جهانی نفت خام امروز به کمتر نیم آن کاهش یافته است. اوپک در آن زمان با رقیبانی همچون روسیه و نفت شیل امریکا طرف نبود، اما امروز هست. از سوی دیگر، اعضای اوپک در آن زمان دارای منافع مشترک و انسجام درونی بودند و امروز چنین نیست.
بازار نفت در صد سال گذشته دچار دگرگونی ساختاری شد و از یک بازاربسته معامله مواد خام، اینک به یک بازار باز، متنوع و دیجیتال مالی جهانی تبدیل که در همبستگی با سایر بازارهای مالی قرار دارد. هر شوک و تکانه اقتصادی یا سیاسی به بازارهای به سرعت به بازار نفت سرایت می‌کند. رفاقت و رقابت در چنین بازاری دیگر آن نیست که بود. ادبیات هیئتی و تعزیه محرم هم برای توصیف و سیاست‌گذاری چنین بازاری کارآمدی ندارد.