مذاکرات وین بعد از وقفه‌ای کوتاه با بازگشت علی باقری‌کنی رئیس هیئت مذاکره‌کننده ایران از تهران ادامه یافت. طبق اظهارات انریکه مورا مذاکره‌کننده ارشد اتحادیه اروپا از این به بعد مذاکرات در جنبه‌های فنی و کارشناسی پایان یافته و نهایی شدن توافق نیاز به تصمیم‌گیری‌های سیاسی دارد.
علی باقری کنی در سفری کوتاه به تهران رفته بود تا در مشاوره با مقامات ارشد حکومت ایران با توجه به آخرین تحولات در هشتمین دور گفت‌وگوها در وین تصمیم‌گیری متناسب را انجام بدهند. مسیر مذاکرات با پیشرفتی ملموس به آخرین سربالایی رسیده است.
البته هنوز تضمین مورد نظر جمهوری‌اسلامی‌ایران، درخواست خروج سپاه از فهرست گروه‌های تروریستی آمریکا و چگونگی رفع تحریم‌هایی که در دوره ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ بعد از خروج یک‌طرفه آمریکا از برجام وضع شد، از موانع توافق کامل هستند.
مسائل حل نشده بین آژانس اتمی بین‌المللی و سازمان انرژی اتمی ایران نیز بعد از سفر «رافائل گروسی» به تهران وارد مرحله جدیدی شده و ایجاد امید کرده که تا ماه خرداد ۱۴۰۱ اختلافات با ارائه توضیحات پیرامون فعالیت‌های مخفی و اعلام نشده اتمی حکومت ایران برطرف شود. تروئیکای اروپا نیز با صدور بیانیه‌ای از جمهوری‌اسلامی ایران خواسته تا برای اعتمادسازی و ارائه بدون تاخیر اطلاعات، اسناد و پاسخ‌های معتبر فنی مورد درخواست آژانس اتمی بین‌المللی «پروتکل الحاقی» را تصویب و اجرا کند.
بیشتر در این باره: نماینده ارشد ایران برای مذاکره به وین بازگشت؛ پاسخ نماینده روسیه به انتقاداتجمهوریاسلامی ایران در جریان تصویب برجام به صورت داوطلبانه اجرای پروتکل الحاقی را پذیرفت ولی بعد از خروج دولت آمریکا از برجام در یک پروسه زمانی آن را کنار گذاشت. اکنون نیز به نظر می‌رسد با اجرای دوباره آن در صورتی که انتظارات مورد نظر در بازسازی برجام محقق شود، مشکلی نخواهد داشت. اما مانع جدیدی که خارج از برجام ایجاد شده و سرنوشت نهایی مذاکرات را در هاله‌ای از ابهام قرار داده‌است موضع جدید دولت روسیه بعد از تهاجم نظامی به اوکراین است.
از همان ابتدا موضع «میخائیل اولیانوف» رئیس هیئت مذاکره‌کننده روسیه بعد از جنگ اوکراین عجیب بود که بی‌اعتنا به تشدید بی‌سابقه سطح تنش‌ها بین دولت‌های روسیه و آمریکا در دوره پساجنگ سرد به فعالیت‌های ویژه میانجی‌گرانه خود ادامه داد. با توجه به تحریم‌های گسترده آمریکا و دولت‌های اروپایی علیه روسیه انتظار می‌رفت که برخورد نمایندگان روسیه متفاوت شود و دیگر اولیانوف مثل قبل در جایگاه کاهش‌دهنده اختلافات و جلو برنده مذاکرات ظاهر نشود.
بعد از چند روز که احتمال توافق بر سر بازسازی برجام افزایش پیدا کرده‌بود، موضعگیری «سرگئی لاوروف» وزیر خارجه روسیه ارزیابی‌های اولیه را تأیید کرد که احیای برجام تحت تاثیر پیامدهای جنگ اوکراین قرار گرفته و پیچیدگی آن به طور نسبی افزایش یافته‌است. لاوروف خواهان دریافت تضمین مکتوب از طرف دولت آمریکا شد که همکاری‌های اتمی، تجاری و مالی روسیه با ایران تحت تحریم‌های جدید آمریکا قرار نمی‌گیرد.
دولت آمریکا در واکنش این تقاضا را رد کرد و گفت تحریم‌های روسیه ارتباطی با برجام ندارد. دولت‌های بریتانیا، آلمان و فرانسه هم از دولت روسیه خواستند که از این درخواست صرفنظر کند. برای درک تاثیر موضع جدید روسیه که خواهان توازن در منافع حاصل از بازسازی برجام است، باید چرایی آن را دریافت.
بیشتر در این باره: سه قدرت اروپایی از روسیه خواستند برای برجام شرط نگذارددولت روسیه در چارچوب ملاحظات امنیتی خود خواهان بازگشت به برجام از سوی همه طرف‌هاست تا فعالیت‌های حساس هسته‌ای حکومت ایران متوقف شود. از نقطه نظر هسته‌ای نیز با توجه به انتقال ذخایرمازاد سوخت هسته‌ای ایران در چارچوب توافق برجام همراه با زباله‌های هسته‌ای به روسیه نیز منافعی برای آنان وجود دارد. اما با توجه به کاهش سرمایه‌گذاری روسیه بعد از خروج دولت آمریکا از برجام آنها انتظار دارند که بازسازی برجام منجر به عادی شدن و گسترش روابط تجاری و اقتصادی آنها با ایران شود. این درخواست‌ها بعد از جنگ اوکراین برای روسیه اهمیت بیشتری پیدا کرده‌است.
اگر در شرایط فعلی برجام احیا شود، نفت و گاز ایران می‌تواند کمبود ناشی از کاهش خرید و یا تحریم انرژی‌های فسیلی روسیه را تا حدی تأمین کند. اگرچه اندازه اقتصاد ایران در حدی نیست که مشکلات تجاری و اقتصادی روسیه در مواجهه با تحریم‌های مرتبط با جنگ اوکراین را به صورت کامل برطرف سازد اما برای روسیه منافع مشخصی دارد. آنها می‌توانند از سواپ نفتی و گازی با ایران استفاده کنند و همچنین بخشی از محدودیت‌ها در صادرات و واردات کالای خودشان را با گسترش مناسبات تجاری با ایران پوشش بدهند.
اما در شرایط کنونی بازگشت به برجام در شرایطی که اقتصاد روسیه با تحریم‌های سنگین غرب دست و پنجه نرم می‌کند فقط در چارچوب ملاحظات امنیتی و راهبردی برای روسیه مزیت دارد. آنها خواهان متوازن سازی منافع حاصل از برجام برای همه طرف‌ها هستند. البته از زاویه‌ای دخالت دادن متغیری که ارتباط با برجام نداشته نوعی باجگیری محسوب می‌شود اما با توجه به ویژگی‌های دولت روسیه و الگوی برد- باخت و منفعت‌طلبی یک‌سویه آن در چارچوب واقع‌گرایی سیاسی نمی‌توان انتظار داشت که آنها در این خصوص از منافع اقتصادی خود چشمپوشی کنند.
جمهوری‌اسلامی ایران تا کنون به شیوه‌ای محتاطانه با موضع جدید روسیه برخورد کرده و امیدوار است که بتواند راه‌حلی پیدا کند. این موضع دولت روسیه برای آنها غیرمنتظره بوده و باعث افزایش انتقادات نسبت به نزدیکی به روسیه در درون بلوک قدرت شده‌است.
بیشتر در این باره: بلینکن: درخواست مسکو برای تضمین در مورد برجام ربطی به تحریم‌ها علیه روسیه ندارد«لوان جاگاریان» سفیر روسیه در ایران با توجه به واکنش‌های منفی در افکار عمومی ایران مدعی شد که «در دریافت صبحت‌های لاوروف سوء تفاهم شده و دولت روسیه از مجاری دیپلماتیک توضیحات لازم در این خصوص را خواهد داد». البته او بعداً در مصاحبه‌ای به روشنی دلیل موضعگیری جدید دولت روسیه را روشن کرد که روسیه برجام را تا موقعی می‌خواهد که منافع آن در تضمین مبادلات با ایران درنظر گرفته شود.
در شرایط کنونی ایران و روسیه نوعی تضاد منافع پیدا کرده‌اند. با توجه به افزایش بهای زیاد نفت بعد از تهاجم نظامی روسیه به اوکراین و نبود چشم‌انداز روشن در کوتاه‌مدت برای خاتمه آن، مقامات حکومت ایران اشتیاق بیشتری به رفع تحریم‌ها و حضور با ظرفیت کامل در بازار نفت و گاز جهانی پیدا کرده‌اند. دولت روسیه ممانعتی اصولی با این انتظار جدید ایران ندارد اما می‌خواهد در منافع شریک شده و در واقع بازسازی برجام فقط به نفع دولت‌های ایران و آمریکا نشود. دولت آمریکا نیز برای تحت فشار قرار دادن بیشتر روسیه به منابع نفتی و گازی ایران به عنوان یک فرصت نگاه می‌کند.
حال در پرتو این تحولات سرنوشت مذاکرات بازسازی برجام چه می‌شود؟ برای پاسخ به این سؤال نخست باید چارچوبی که برجام در آن منعقد شد را در نظر گرفت. ۱+۵ محمل حقوقی و سیاسی مذاکرات بر سر حل بحران هسته‌ای جمهوری‌اسلامی بوده که منجر به توافق برجام شد و در ادامه نیز بستر مذاکرات برای بازگشت به آن را تشکیل داده‌است.
اگرچه دو طرف اصلی منازعه دولت‌های ایران و آمریکا هستند اما سابقه موضوع جایگاهی برای دولت‌های روسیه، چین، بریتانیا، فرانسه و آلمان نیز ایجاد کرده است؛ از این رو نادیده گرفتن هر کدام از اعضا دشواری‌های خاص خود را دارد. اما به لحاظ بالقوه و روی کاغذ این امکان وجود دارد که دولت‌های ایران و آمریکا توافق کنند تا در ازای بازگشت برنامه هسته‌ای جمهوری‌اسلامی ایران به سطح تعریف‌شده در برجام دولت آمریکا تحریم‌های مرتبط را بردارد. این اتفاق با موافقت تروئیکای اروپایی مواجه خواهد شد.
بیشتر در این باره: بیانیه ایران و آژانس: ایران تا پایان اسفند درباره مکان‌های مشکوک هسته‌ای توضیح کتبی میدهددولت چین نیز در صورت اطمینان از برداشته‌شدن تحریم‌ها و نبود مجازات برای فعالیت‌های تجاری، سرمایه‌ای و مالی با ایران بعید است که مخالفت مؤثر انجام دهد. دولت روسیه فقط می‌تواند در قطعنامه‌های شورای امنیت اختلال ایجاد کند که با توجه به وضعیت فعلی کار دشواری دارد چون هنوز قطعنامه‌های تحریمی ایران در شورای امنیت سازمان ملل از سوی ۱+۴ در حالت تعلیق به سر می‌برند و مکانیزم ماشه فعال نشده‌است.
اما چنین اتفاقی با توجه به راهبرد سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در آمریکاستیزی و اتکا به شرق احتمال بالایی برای وقوع ندارد و پیامدهای جدی در روابط بین‌المللی حکومت ایران خواهد داشت. حکومت ایران در گام نخست در این سناریوی محتمل باید به سیاست منع مذاکره مستقیم با آمریکا پایان دهد. همچنین واکنش دولت روسیه محاسبات مقامات تهران را بر هم خواهد زد و آنها مجبور به انتخاب دشوار بین حفظ نگاه راهبردی به شرق و یا فاصله گرفتن از آن می‌شوند.
یک سناریوی محتمل تصمیم دولت آمریکا است که به روسیه در مورد ایران معافیت تحریمی بدهد که در سطح تنش کنونی بین دو کشور احتمال آن نیز ضعیف است. بنابراین عبور مذاکرات وین از خوان آخر و رسیدن به نقطه پایان نیازمند انعطاف دولت روسیه در خصوص تصمیم جدید است تا رضایت بدهد که برجام فقط مشمول پذیرش همکاری‌های اتمی روسیه با ایران شود.
در مورد تحریم‌های روسیه در ارتباط با جنگ اوکراین نیز به تصمیم جمهوری‌اسلامی ایران امیدوار شوند تا همکاری اقتصادی با روسیه را بی‌اعتنا به تحریم کشورهای غربی و متحدان آنها حفظ و گسترش دهند.
روزهای آینده روشن می‌کند که سرنوشت مذاکرات وین چه خواهد شد؛ در مقطع کنونی اما با قطعیت می‌توان گفت که مانع روسیه به موانع موجود برای توافق نهایی اضافه شده‌است.