رقابت نفس‌گیری بین شرکت‌های بزرگ داروسازی و مؤسسات تحقیقاتی دنیا برای کشف و تولید واکسن کرونا در جریان است؛ واکسنی معجزه‌آسا که در صورت کشف نهایی و تولید انبوه، می‌توان به عادی شدن زندگی روزمره در سراسر جهان امیدوار شد.
اما عملی شدن کشف و تولید واکسن کرونا چه‌قدر واقع‌بینانه است و آیا اساساً ممکن است اصلاً واکسنی در کار نباشد و تمامی طرح‌های تحقیقاتی مؤسسات علمی دنیا آب در هاون کوبیدن باشد؟
این پرسش را از چند جهت می‌توان بررسی کرد؛ از نگاه داروسازان و ویروس‌شناسان و متخصصان صنایع دارویی، یا از نگاه تاریخ علم پزشکی.
بیشتر در این باره: شمار شگفت‌انگیز کاندیداها؟در مورد اول باید نظر متخصصان و محققان دارو و واکسن را جویا شد و پرسید که آن‌ها به چه میزان به تولید واکسنی برای مقابله با بیماری کوید ۱۹ امیدوارند. اما از نگاه تاریخ علمی، پاسخ به این‌که آیا ممکن است اساساً دوره پساکرونایی در کار نباشد، «آری» است! مثال‌های تاریخی در این خصوص فراوان‌اند و دم‌دست ترین آن‌ها شاید این باشد که از سال ۲۰۰۳ که شاهد شیوع سارس بودیم، حدود دو دهه گذشته و هنوز واکسنی برای آن در کار نیست.
هرچند امروز کشف و تولید واکسن سارس در اولویت نیست، اما این‌که شرکت‌های داروسازی تا کنون نتوانسته‌اند واکسنی برای آن تولید کنند، نشان می‌دهد کشف و تولید واکسن در عمل بسیار بسیار پیچیده‌تر از آن است که ممکن است عموم مردم تصور کنند.
هرچند این محدودیت‌ها و موانع فقط در علم نیست و بخش بزرگی از آن به بودجه و سرمایه‌گذاری برمی‌گردد. این مسئله دست کم درباره سارس صادق است و نگاهی به پروژه‌های کشف واکسن سارس نشان می‌دهد که این پروژه‌ها به علت کمبود بودجه و بی‌علاقگی سرمایه‌گذاران تعطیل شدند. یک بررسی بلومبرگ نشان می‌داد که طی سال گذشته، بیست کمپانی داروسازی مطرح و بزرگ دنیا حدود چهارصد طرح تحقیقاتی داشتند و از بین آن‌ها فقط چهار کمپانی بخشی برای تحقیقات واکسن داشته‌اند.
مشکل اول: بودجه
رقابت پنهان و آشکاری از ابتدای شروع شیوع کرونا میان اروپایی‌ها و ایالات متحده آمریکا پدید آمد که طبیعتاً بخشی از آن در رقابت‌های سیاسی و اقتصادی در زمینه‌های دیگر ریشه داشت.
در ماه مارس ۲۰۲۰ آلمانی‌ها خبری تأییدنشده را منتشر کردند مبنی بر این‌که رئیس‌جمهور آمریکا مبالغ هنگفتی به کارکنان شرکت CureVac پیشنهاد داده تا تولید داروی کرونا را انحصاراً در اختیار ایالات متحده امریکا قرار دهد.
در عین حال چندی پیش اتحادیه اروپا ۲.۴ میلیارد یورو برای پیش‌خرید واکسن کرونا اختصاص داد که به نظر می‌رسید تلاشی است برای رقابت با آمریکایی‌ها که به حمایت مالی از کمپانی‌های دارویی نظیر Sanofi و AstraZeneca برای تولید واکسن کرونا امید بسته‌اند.
آسترازنکا، کمپانی بزرگ داروسازی بریتانیایی-سوئدی، قرار است دو میلیارد واکسن تولید کند اما همه این‌ها مشروط به این است که نتایج تحقیقات که به‌زودی منتشر می‌شود، موفقیت‌آمیز باشد. به‌گفته مدیران این شرکت داروسازی بزرگ، اگر نتایج واکسن کرونا منفی باشد، عملاً تمام سرمایه‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌ها هدر خواهد شد.
کشف واکسن: مرز میان امید و نومیدی
با گذشت زمان، در عین حال که از نگاه برخی امید به کشف واکسن بیشتر می‌شود، بسیاری بر این باورند که تولید واکسن کرونا لااقل در کوتاه‌مدت ممکن نیست. ایتالیایی‌ها معتقدند که نمی‌توان تا تولید واکسن کرونا صبر کرد، و تعطیل کردن زندگی تا دستیابی به یک روز نامعلوم دیگر ممکن نیست.
برخی مؤسسات تحقیقاتی معتقدند تولید واکسن کرونا، برخلاف برآوردهای اولیه که ۱۲ تا ۱۸ ماه را پیش‌بینی می‌کردند، ممکن است تا پایان سال آینده میلادی یعنی تا پایان ۲۰۲۱ به طول بینجامد.
بوریس جانسون، نخست‌وزیر بریتانیا، معتقد است که باید بدون صریح و تعارف این واقعیت را نیز در نظر گرفت که شاید هیچ واکسنی برای کرونا پیدا نشود. البته جانسون در این نگاه نومیدانه به پیشرفت پروژه‌های تولید واکسن، تنها نیست. مدتی پیش الیور کپلر، ویروس‌شناس آلمانی که خود از مدیران یک مرکز تحقیقاتی میکروبیولوژی پزشکی است، گفته بود که تولید واکسن کرونا ممکن است دهه‌ها به طول بینجامد.
از دید کپلر، مؤسسات تحقیقاتی تا به حال تجربیات موفقی در کشف واکسن فلج اطفال و آبله و سرخک و اوریون داشته‌اند، اما ویروس کرونا در این بین قدری متفاوت است. حتی اگر واکسنی تولید شود، ممکن است صددرصد موثر نباشد. و اگر صادق باشیم، از بین حدود صد پروژه بزرگ شرکت‌های داروسازی جهان، ممکن است هیچ تضمینی برای حصول نتیجه وجود نداشته باشد.
استدلال کپلر این است که از HIV گرفته تا سل و مالاریا و ابولا، هنوز نتیجه‌ای نهایی به دست نیامده و دهه‌هاست که دانشمندان نتوانسته‌اند این بیماری‌ها را ریشه‌کن کنند. هرچند در این مدت داروها و روش‌های درمانی نسبتاً موفقی معرفی شده، اما واکسنی که بتواند سوت پایان این بازی تلخ را به صدا در آورد، هنوز درکار نیست.
از دید کپلر، واکسن آنفلوآنزا که در نوع خود موفق محسوب می‌شود، چیزی حدود ۳۰ تا ۷۰ درصد کارآمد است و واکسن سال گذشته برای ایجاد ایمنی امسالِ فرد تقریباً هیچ اثری ندارد. این‌که هشت آزمایش از ۳۴ واکسن آزمایشی کرونا جواب داده، از دید این ویروس‌شناس موفقیت نیست. واکسن موفق یعنی واکسنی که برای همه گروه‌های سنی از خردسال تا کهنسال قابل استفاده باشد، تولید انبوه آن به‌سرعت ممکن باشد و در عین حال عوارض جانبی جدی نیز در پی نداشته باشد. و این از دید او تقریباً ممکن نیست.
اگر واکسنی ساخته شود، ممکن است فقط برخی از این شرایط را محقق کند و همین مسئله باعث می‌شود که دارو مهم‌تر از واکسن باشد و دانشمندان باید توان خود را روی تولید دارو متمرکز کنند، نه الزاماً تولید واکسن.
تا زمان بلاتکلیف بودن ما در برابر ویروس کرونا، تنها کاری که می‌توانیم انجام داد این است که خودمان را با سبک زندگی جدید، با فاصله‌گذاری اجتماعی و پرهیز از اجتماعات، پوشیدن ماسک، دورکاری، و شستن دست‌ها با صابون عادت دهیم.
این واقعیت نامطلوبی است و بسیاری از ما علاقه‌ای به پذیرش این احتمال نداریم که جهان از چند ماه پیش برای همیشه تغییر کرده است. اغلب افراد این وضع را یک وضع موقتی می‌دانند و در انتظار دنیایی هستند که در آن می‌شد دست داد، روبوسی کرد و در اجتماعات بزرگِ ورزشی و تفریحی شرکت کرد. این‌که برای سال‌ها مجبور به فاصله‌گیری اجتماعی باشیم و در هر فضای بسته‌ای ماسک به صورت داشته باشیم، قطعاً مطلوب نیست.
واکسن کرونا ممکن است ساخته شود و به تولید انبوه برسد و این وضع خاتمه یابد، اما، خوب یا بد، و مأیوس‌کننده یا واقع‌بینانه، این احتمال را نیز نباید کنار بگذاریم که بازگشت به وضع پیشین جهان شاید به‌هیچ‌وجه در آیندهٔ نزدیک ممکن نشود.