بنزین در ایران فقط سوخت خودرو نیست؛ کلمه‌ای کلیدی و یادآور یکی از چالش‌های اساسی جمهوری اسلامی به‌خصوص در ۱۵ سال اخیر است.
در ماه‌های اخیر ادعاهای متفاوتی در رسانه‌ها، شبکه‌های اجتماعی و فضای عمومی دربارۀ میزان مصرف بنزین و قیمت آن در مقایسه با کشورهای دیگر منتشر شده است.
رادیوفردا در این گزارش تلاش کرده، با استناد به آمارها و داده‌های معتبر و با بررسی چند شاخص مهم و بهره‌گیری از نمودارها، تصویری نسبتاً روشن و واقعی از وضعیت بنزین در کشور ترسیم کند؛ از آمار مصرف تا مقایسۀ درست میزان مصرف و قیمت آن با دیگر کشورها و اثر تورمی افزایش قیمت بنزین.
آمار مصرف بنزین در ایران چقدر است؟
براساس آخرین آمار اعلام‌شده، مصرف بنزین در سال ۱۴۰۲ به ۱۱۵ میلیون لیتر در روز و در سال ۱۴۰۳ نیز تا ۱۲ آبان به ۱۲۵ میلیون لیتر در روز رسید. نمودار زیر روند تغییرات متوسط مصرف روزانه بنزین را در ۲۰ سال گذشته به تصویر کشیده است.
آیا مصرف بنزین در ایران به نسبت وضعیت سایر کشورها بسیار بالا است؟
بر اساس آخرین داده‌های موجود در سال ۲۰۲۲ میلادی، آمار مصرف بنزین دست‌کم در ۹ کشور جهان بیشتر از ایران بوده است.
در این سال، میزان مصرف بنزین در کشورهای آمریکا، چین، برزیل، روسیه، هند، کانادا، ژاپن و مکزیک از یک میلیارد و ۴۰۰ میلیون لیتر روزانه در ایالات متحده آمریکا تا ۱۱۸ میلیون لیتر در روز در مکزیک بوده است.
این در حالی است که متوسط مصرف روزانۀ بنزین در ایران در سال ۱۴۰۱ حدود ۱۰۵ میلیون لیتر و در سال ۱۴۰۲ حدود ۱۱۵ میلیون لیتر گزارش شده است.
با همۀ این اوصاف، مقایسۀ شرایط ایران با اقتصادهای بزرگ با ویژ‌گی‌ها و جغرافیای متفاوت قاعدتاً نمی‌تواند مقایسۀ درستی باشد. برای مقایسۀ بهتر باید دید ایران به‌نسبت کشورهای منطقه و همسایگان خود چه وضعیتی دارد.
اگر شرایط ایران را در قیاس با کشورهای منطقه بسنجیم، در ظاهر ایران بیشترین آمار مصرف را به‌نسبت کشورهای دیگر دارد، اما با در نظر گفتن عامل جمعیت، مشخص می‌شود که ایرا ن در شاخص سرانۀ مصرف بنزین در ردیف ششم، بعد از امارات متحده عربی، قطر، عربستان سعودی، بحرین و لبنان، قرار دارد.
باید توجه داشت که مصرف بنزین در کشورهای گوناگون به متغیرهای زیادی مانند تعداد خودرو، وضعیت حمل‌ونقل عمومی و حتی انواع سوخت خودروها بستگی دارد.
برای نمونه، سوخت غالب خودروها در ایران بنزین است، درحالی‌که در باقی کشورها این‌طور نیست.
طبق آمار، حدود ۶۰ درصد خودروهای سبکِ فروش‌رفته در ترکیه در سال ۲۰۱۹ گازوئیل‌سوز بوده‌اند، اما در ایران بیش از ۹۰ درصد خودروهای سبک بنزین‌سوز هستند و کمتر از ۱۰ درصد خودروها سوخت دوگانه (بنزین/گاز) دارند یا اصطلاحاً دوگانه‌سوزند.
چنان‌که پیدا است، مصرف بنزین در ایران به نسبت جمعیت اگرچه از بقیه کشورهای منطقه بیشتر نیست، اما به‌نسبت برخی کشورها بالا است. برخی کارشناسان قیمت پایین بنزین را مهم‌ترین عامل «مصرف بالا» می‌دانند.
آیا قیمت اسمی بنزین در ایران ارزان‌ترین در سراسر دنیا است؟
ارزش هر لیتر بنزین آزاد سه هزار تومانی در ایران، در حال حاضر، بسته به این‌که کدام قیمت دلار (دلار آزاد، دلار مبادلاتی یا دلار ترجیحی) را در نظر بگیریم، بین ۴ تا ۱۰ سنت است. این رقم اکنون کمترین قیمت در سراسر دنیا است و بین یک‌ششم تا یک‌بیستمِ قیمت بزنین کشورهای همسایه است.
نقشۀ زیر قیمت اسمی بنزین در ایران و کشورهای همسایه در روز ۱۹ آذر ۱۴۰۳ را نشان می‌دهد. در این روز اسرائیل با میانگین قیمت دو دلار و پنج سنت گران‌ترین قیمت بنزین در منطقه را دارد. بعد از اسرائیل کشورهای اردن، ارمنستان و ترکیه در رده‌های بعدی قرار دارند.
در انتهای جدول نیز ایران، با اختلاف، کمترین قیمت را در کل منطقه دارد. بعد از ایران، مصر و کویت با قیمت ۳۴ سنت ارزان‌ترین بنزین را توزیع می‌کنند.
این اما همۀ ماجرا نیست. اگر قیمت بنزین را به‌نسبت متوسط درآمد شهروندان حساب کنیم، معادلات کمی متفاوت خواهد شد.
براساس آخرین آمار بانک جهانی، ایران در سال ۲۰۲۳ میلادی با درآمد سرانۀ چهار هزار و ۶۸۰ دلار در سال پایین‌تر از اسرائیل، کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس، ترکیه، آذربایجان، ارمنستان و عراق و بالاتر از اردن، لبنان، مصر، پاکستان، سوریه، یمن و افغانستان قرار دارد.
با فرض قیمت چهار سِنت برای هر لیتر بنزین در ایران، متوسط درآمد ملی معادل ۱۱۶ هزار لیتر بنزین در سال می‌شود.
با این حساب، با در نظر گرفتن متوسط درآمد، ایران بعد از کویت و قطر سومین کشور قرار دارد. متوسط درآمد هر کویتی معادل ۱۳۸ هزار لیتر بنزین و متوسط درآمد هر شهروند قطری معادل ۱۲۱ هزار لیتر بنزین در سال است. این نسبت در اسرائیل حدود ۲۷ هزار لیتر، در ترکیه کمتر از ۱۰ هزار لیتر و در افغانستان کمتر از ۵۰۰ لیتر است.
برای محاسبه این شاخص سرانه درآمد ملی (GNI) کشورهای منطقه در سال ۲۰۲۳ به قیمت بنزین تقسیم شده است.
بنزین در ایران نقش بسیار مهمی در وضعیت اجتماعی و اقتصادی کشور دارد، تا آن‌جا که در ۱۵ سال گذشته دست زدن به قیمت بنزین یکی از چالش‌های اساسی دولت‌ها و یکی از موضوعات بسیار حساس برای جامعۀ ایران بوده است.
فقط کافی است اعتراضات آبان ۱۳۹۸ را به یاد بیاوریم که در پی افزایش ناگهانی قیمت بنزین پدید آمد و خیلی زود به اعتراض گسترده در سراسر کشور علیه حکومت تبدیل شد و سرکوب شدید آن صدها کشته بر جا گذاشت.
فارغ از جنبه‌های امنیتی و سیاسی، اثر تورمی افزایش قیمت بنزین بر اقتصاد خانوار، آن هم در شرایط بحرانی کشور، نیز موضوعی بسیار مهم و حیاتی است.
اثر تورمی افزایش قیمت بنزین چقدر است؟
تجربه نشان داده که اثر تورمی بنزین، با توجه به تأثیرات روانی و شرایط اقتصادی، بسیار متغیر و متفاوت است. به‌عنوان نمونه، افزایش قیمت بنزین در آبان ۱۳۹۸ بلافاصله روی افزایش نرخ تورم تأثیر داشت، اما در عوض تجربۀ افزایش قیمت بنزین در سال‌های ۱۳۹۴ تأثیر محسوسی روی روند تغییرات نرخ تورم نداشت.
در زمان افزایش یک‌ونیم تا سه‌برابری قیمت بنزین در آبان ۹۸، اقتصاد ایران شرایط بحرانی داشت و از سال ۹۷ نرخ تورم بدون بنزین هم روند صعودی داشت، اما در سال ۹۳ در شرایط نسبتاً باثبات تورمی افزایش قیمت بنزین از ۴۰۰ تومانِ سهمیه‌ای به هزار تومان عملاً تأثیر خاصی روی افزایش کلی متوسط قیمت سبد خانوار نداشت.
سهم بنزین در سبد هزینه‌های خانوار چقدر است؟
طبق آمار رسمی، متوسط مصرف بنزین در سال ۱۴۰۲ حدود ۱۱۵ میلیون لیتر در روز بوده است. به عبارتی، سرانۀ مصرف بنزین برای هر ایرانی روزانه کمی بیش از ۱.۳۵ لیتر در روز یا ماهانه ۴۱ لیتر بوده است.
اگر قیمت آزاد بنزین را در نظر بگیریم، هر ایرانی ماهانه حدود ۱۲۲ هزار تومان برای بنزین هزینه می‌کند که این مبلغ برای هر خانوادۀ ایرانی به‌طور متوسط ۳۹۰ هزار تومان است؛ یعنی کمتر از دو درصد هزینۀ خانوار در سال ۱۴۰۲.
با توجه به اثر تورم و ثابت ماندن قیمت بنزین، می‌توان انتظار داشت که این نسبت اکنون به حدود یک‌ونیم درصد هزینۀ خانوار رسیده باشد.