بیماری‌های نقصان توان ذهنی و به‌طور خاص آلزایمر از مهم‌ترین و نگران‌کننده‌ترین بیماری‌های دوران معاصرند. محققان هنوز تصویر کاملی از دلیل بروز و نحوۀ شکل‌گیری این بیماری ندارند، اما آزمایشی تازه امیدهایی را برای تشخیص زودهنگام و مهار آن ایجاد کرده است.
هزار و یک، هزار و دو، هزار و سه... در فاصله‌ای که این سه شماره را خواندید، یک نفر در جهان به آلزایمر یا یکی دیگر از بیماری‌های زوال ذهنی مبتلا شده است؛ بیماری‌ای که در ایران با عنوان «نسیان» (به‌معنای فراموشی) هم شناخته می‌شود.
براساس آمارهای جهانی، در سال ۲۰۲۰ بیش از ۵۰ میلیون نفر به بیماری آلزایمر مبتلا بودند و هرسال بیش از ۱۰ میلیون مورد از ابتلاهای تازه به این بیماری ثبت می‌شود که با توجه به نبودِ امکان تشخیص و ثبت در همۀ نقاط جهان و به‌خصوص کشورهای درحال‌توسعه، عدد واقعی احتمالاً از این مقدار بیشتر است.
تحقیقات نشان داده که بیش از ۶۰ درصد ابتلاهای تازه در کشورهای دارای اقتصاد ضعیف رخ می‌دهند و پیش‌بینی شده که در سال‌های آینده این عدد به بیش از ۷۰ درصد برسد.
در ایالات متحده آمریکا یک مورد از هر سه مورد مرگ در میان سالخوردگان مرتبط با آلزایمر است که بیشتر از مجموع میزانی است که سرطان‌های پستان و پروستات روی هم قربانی می‌گیرند.
در ایران نیز، بر پایۀ آمارهای «انجمن آلزایمر ایران»، دست‌کم یک میلیون نفر مبتلا به آلزایمر زندگی می‌کنند و آمار‌ها نشان می‌دهد سن ابتلا به آلزایمر در ایران پایین آمده و به حدود ۵۰ سالگی هم رسیده است.
بیشتر در این باره: انجمن آلزایمر آمریکا: داروی «دونانمب» پیشرفت آلزایمر خفیف را ۶۰ درصد کند میکندبا همۀ این اوصاف و با وجود اهمیت این بیماری، ما نه‌تنها هنوز به‌طور کامل اطلاعی از دلایل به وجود آمدن بیماری آلزایمر نداریم که از آن بدتر، عمدتاً زمانی متوجه بیماری می‌شویم که نشانگان آن در فرد ظهور کرده باشد و درنتیجه بسیاری از اقدام‌های امیدبخش برای کاهش سرعت و روند توسعۀ بیماری دیگر کارایی ندارد.
اما حالا برخی از دانشمندان در تحقیقی موفق شده‌اند نشانگانی را پیدا کنند که در صورت تأیید، به کمک آزمایش خون خواهند توانست ۱۰ تا ۱۵ سال پیش از بروز نشانگان بیماری، شکل‌گیری آن را پیش‌بینی کنند.
آلزایمر چرا و چگونه پدید می‌آید؟
ما هنوز تصویر کاملی از دلایل به وجود آمدن بیماری آلزایمر و موارد مشابه نداریم. ما تازه در حال تکمیل کردن تصویری هستیم که از دلایل شکل‌گیری و روند توسعۀ این بیماری وجود دارد. برخی محققان گمان می‌کنند علاوه‌بر ژنتیک، مسئلۀ محیط‌زیست بر شکل‌گیری این بیماری اثر داشته باشد.
از سوی دیگر، تحقیقات تازه‌ای که بر روی محور مغز-گوارش انسان انجام شده، نشان می‌دهد که بخشی از فعالیت‌های زیست‌بوم میکروبی دستگاه گوارش ممکن است نقشی مهم و اساسی در شکل‌گیری، گسترش و پیشرفت این بیماری داشته باشد.
ما حتی تصویر کاملی از نحوۀ عملکرد این بیماری هم نداریم. برای مثال، می‌دانیم که در مواردی، انباشته شدن نوعی پروتئین در اطراف رشته‌های عصبی مغز باعث می‌شود انتقال جریان الکتریکی میان سلول‌های مغزی کُند و متوقف شود.
همۀ آن‌چه مغز ما انجام می‌دهد، حاصل ارتباطات الکتروشیمیایی است که بین سلول‌های عصبی مغز ما صورت می‌گیرد و ایجاد مانع در این مسیر باعث کاهش توانایی ذهنی می‌شود.
البته این تنها دلیل نیست و حتی خود آن حاصل عوامل دیگری است که بروز می‌کند. برای مثال، نوعی عدم تعادل در ساختار گوارش باعث افزایش تولید این پروتئین می‌شود. آسیب به مغز، التهاب مغز و دستگاه گوارش و همین‌طور مواردی از فعالیت‌های ژن‌های خاص در شکل‌گیری این بیماری شناسایی شده اما هنوز تصویر ما در این باره کامل نیست.
راه مهار آلزایمر چیست؟
در حال حاضر امکانات اندکی برای کاهش سرعت رشد و پیشرفت این بیماری در اختیار داریم، اما در سال‌های اخیر گام‌هایی امیدبخش در این مسیر برداشته شده است، ازجمله درمانی که از انباشته شدن پروتئینی که مانع ارتباط شبکۀ عصبی مغز می‌شود، جلوگیری می‌کند.
با این حال، ما هنوز در ابتدای راه هستیم و از آن مهم‌تر، عمده روش‌هایی که امروز برای مهار سرعت رشد این بیماری در اختیار داریم، روش‌هایی است که کارایی آن منوط به تشخیص زودهنگام بیماری است.
اما آلزایمر به‌طور معمول زمان شکل‌گیری خود را از ما پنهان می‌کند و سال‌ها پس از آغاز بیماری و تنها زمانی که نشانگان آن به وضعیت حادی برسد، متوجه بروز آن می‌شویم.
بیشتر در این باره: یک داروی آزمايشی تا ۳۵ درصد از پیشرفت آلزایمر میکاهدپزشکان به افرادی که از نظر آماری بیشتر در معرض خطر هستند و همین‌طور سالخوردگان توصیه می‌کنند که به‌طور دائم به بررسی شرایط خود بپردازند و نشانه‌های ابتدایی را دست‌کم نگیرند.
راهی برای شناسایی زودهنگام آلزایمر
گروهی از محققان در بریتانیا نتایج تحقیقی را در ژورنال «سالخوردگی نیچر» منتشر کردند که امیدهای زیادی را برای تشخیص زودهنگام این بیماری ایجاد کرده است. اگرچه این آزمایش نیاز به تکرار بیشتر و تأیید و بررسی دارد، اما نتایج اولیه امیدبخش بوده است.
این محققان در بازه‌ای ۱۵ساله جمعیتی ۵۰ هزارنفری از افراد بالغ سالم را زیر نظر گرفتند و به‌طور مرتب آزمایش‌های عمومی را روی آن‌ها انجام می‌دادند. از این جمعیت و در فاصلۀ ۱۴ سال از آغاز تحقیق، جمعاً یک هزار و ۴۱۷ نفر به آلزایمر مبتلا شدند و نشانگان آن را بروز دادند.
مقایسه و بررسی نتایج آزمایش‌های خون آن‌ها در این دورۀ زمانی نشان داد که از زمان نخستین آزمایش‌های خون این افراد، سطح چهار پروتئین موجود در خون آن‌ها (پروتئین‌های GFAP, NEFL, GDF15 و LTBP2) بالاتر از دیگران بوده و میزان این پروتئین‌ها با بروز نشانگان آلزایمر در بیش از یک دهه بعد در آن‌ها رابطۀ مستقیم داشته است.
اگر چنین تحقیقی تکرار و تأیید شود که این نشانگان زیستی با بروز آلزایمر همبستگی دارند و می‌توان از آن‌ها به‌عنوان نشانگرهای بروز این بیماری استفاده کرد، محققان موفق خواهند شد در نخستین مراحل شکل‌گیری بیماری و پیش از آن‌که حتی عوارض آن بروز کند، آن را شناسایی کنند.
این مرحله‌ای است که برخی از روش‌های کُندکنندۀ امروزی – و آن‌چه در سال‌های آینده توسعه می‌یابد – می‌تواند به‌طور جدی روند رشد بیماری را کند و یا حتی متوقف کند.
راه طولانی پیش‌رو
اگرچه تا رسیدن به نقطه‌ای که این بیماری را درک کنیم و با تشخیص زودهنگام بتوانیم جلوی آن را بگیریم، راهی طولانی در پیش داریم، اما چند سال اخیر روند امیدبخشی در این مسیر طی شده است.
تا آن زمان بهترین روش ممکن تشخیص زودهنگام است و به همین دلیل اگر شما هم نشانگانی دارید که مشکوک به نظرتان می‌رسد، حتماً به پزشک مراجعه کنید.
پنج مورد از مهم‌ترین نشانه‌ها از این قرار است:
- فراموشی به‌گونه‌ای که بر فعالیت‌های روزمره اثر بگذارد؛
- به سختی انجام دادن کارهای روزانه؛
- مشکلات در ادای کلام؛
- اشراف نداشتن به زمان و مکان؛
- کاهش و یا نقص در توان قضاوت.
برای اطلاعات بیشتر دراین‌باره می‌توانید به انجمن‌های آلزایمر در کشورهای محل سکونت خود مراجعه کنید. در ایران، وب‌سایت «انجمن دمانس و آلزایمر ایران» توصیه‌ها و راهنمایی‌هایی را برای مبتلایان و نزدیکان افراد مبتلا به این بیماری در اختیار مخاطبان خود گذاشته است.
بیشتر در این باره: یک گام موفقیت‌آمیز دیگر در مسیر تولید «واکسن آلزایمر»