توافق اخیر اتمی مابین ایران و گروه موسوم به ۱+۵ از اولین ساعات انتشار مفاد آن، با مطرح شدن تضادهای تعریفی در متن، وجود ابهام‌هایی در محتوا، و پدید آمدن پرسش‌های بی پاسخ روبرو بوده است.
زیر ذره بین قرار دادن مفاد توافق بعمل آمده می‌تواند، طی هفته‌ها و ماهها آینده ابعاد تازه‌ای بر ابهام‌های کنونی بیافزاید.
دیوید البرایت مدیر٬ موسسه مطالعات علوم و امنیت بین‌المللی در واشینگتن، طی نوشته‌ای در روزنامه واشینگتن پست ضمن بر شمردن دشواری‌های راه، این توافق را در کوتاه مدت «یک دستاورد بزرگ » معرفی می‌کند ولی معتقد است در بلند مدت مسائل کلیدی بسیاری در این رابطه باید مورد توجه قرار بگیرند.
بر اساس متن منتشر شده منسوب به توافق موقت که شکل رسمی و قطعی آن آن هنوز انتشار نیافته، ایران متعهد شده است به مدت شش ماه، بخش‌های حساس و فعالیت‌های بحث انگیز اتمی خود را به حال تعطیل درآورد.
متوقف ماندن اقدامات مربوط به تکمیل راکتور اتمی ۴۰ مگاواتی آب سنگین اراک، قطع غنی سازی ۲۰ درصدی در فوردو (و هر نقطه دیگر ایران)، خودداری از به کارگیری سانتریفیوژهای پیشرفته‌تر از پی-۱، و تبدیل نیمی از (۲۰۰ کیلوگرم) اورانیوم ۲۰ در صد غنی شده ایران به اکسید اورانیوم و رقیق سازی نیمه دیگر در حد اورانیوم تا پنج درصد و همچنین اجرای داوطلبانه پیمان الحاقی معاهده منع گسترش سلاح‌های اتمی از جمله این تعهدات به شمار می‌رود.
تضاد در مورد راکتور اراک
موضوع راکتور اتمی در دست ساخت اراک که تا آخرین دقایق گفت‌وگو‌های ژنو بنا بر گزارش‌های منتشر شده از جمله عوامل اصلی اختلاف مابین طرفین و دور ماندن از حصول توافق بود، شاید بیش از هر بخش دیگر از توافق یاد شده همچنان بحث برانگیز است.
جواد ظریف٬ وزیر خارجه جمهوری اسلامی و معمار مشترک توافق (همراه با همکاری خانم اشتون) روز یکشنبه در مجلس اسلامی اظهار کرد ایران کار تکمیل ساختمان راکتور اراک را ادامه خواهد داد ولی از «تولید سوخت اضافی» در راکتور اراک خودداری خواهد کرد. مورد مصرف اورانیوم غنی سازی شده ۳٫۵ تا ۵ درصدی (علاوه بر داشتن امکان استفاده در ساختن بمب اتمی) راکتور‌های آب سبک مانند راکتور بوشهر است. اورانیوم ۲۰ در صد غنی شده نیز علاوه بر مورد مصرف در ساخت بمب می‌تواند در راکتور آزمایشگاهی تهران مورد استفاده قرار بگیرد ولی نه در راکتور آب سنگین اراک.
سوخت مصرفی راکتور‌های آب سنگین (مانند راکتور اراک و یا مدل موسوم به «کندو» که کانادا مبتکر طراحی و متخصص ساختن آنها است) اورانیوم طبیعی است و پسمانده سوختی آن پلوتونیوم. پس از روشن شدن کوره اصلی راکتور و در جریان سوخت و تولید حرارت، اورانیوم-۲۳۸ موجود در اورانیوم طبیعی، به پلوتونیوم ۲۳۹ تبدیل می‌شود که به نوبه خود بعد از فرایند، به عنوان ماده انفجاری قابل استفاده در ساخت بمب اتمی است.
در این نوع راکتورها اورانیوم غنی‌سازی شده به هیچ وجه مصرف نمی‌شوند که آقای ظریف مدعی است سوخت اضافی برای آن در اراک تولید نخواهد شد. در این نوع راکتورها اکسید اورانیوم و سرامیک‌های سوختی نیز می‌توانند مصرف شوند. ایران تاکنون در اراک چنین سوختی تولید نکرده تا متعهد به عدم افزایش تولید آن بشود.
در واکنش به اظهارات آقای ظریف که مغایر با متن منسوب به توافق مشترک بود، خانم جن ساکی سخنگوی وزارت خارجه آمریکا روز ششم آذر ضمن اعتراف به این نکته که «نمیدانیم منظور آقای ظریف از ادامه ساخت و ساز در اراک چیست»٬ اظهار کرد: «آنچه آقای ظریف گفت این بود ظرفیت تاسیسات اراک افزایش پیدا نخواهد کرد و این بدان معنا است که هیچ سوخت هسته‌ای در این مرکز تولید نخواهد شد.»
مفهوم ساده سخنان خانم ساکی که ایشان هم واکنش خود به اظهارات آقای ظریف را در ابهام نگاه داشته، توقف امور فنی مربوط به تکمیل راکتور (خودداری از راه اندازی کوره اصلی است) – اقدامی که در صورت انجام به تولید پسمانده سوختی (و نه سوخت اتمی) منجر خواهد شد و پس مانده سوختی (پلوتو نیوم ۲۳۹) قابل استفاده در یک انفجار اتمی است.
ابهام‌های دیگر
بجر تناقض‌های مشهود در اظهارات مسئولان ایرانی و آمریکایی در مورد ادامه کار در راکتور اراک، موارد مشخص دیگری در این رابطه، و همچنین بقیه بخش‌های مرتبط با فعالیت‌های اتمی ایران٬ نیز به چشم می‌خورد که در بحث‌های شتاب دار منتهی به توافق ژنو یا به طور کامل مطرح نشده، و یا بصورت مصلحتی مسکوت گذاشته شده‌اند.
اگرچه توقف کار در راکتور اراک و مراحل مربوط به تجهیز کوره اصلی و راه‌اندازی آن مورد توافق قرار گرفته، در عین حال ایران قادر است قطعات مورد نظر برای تجهیز و راه‌اندازی کوره را در محلی اعلام نشده و خارج از اراک دنبال و در صورت به نتیجه نرسیدن توافق‌ها به اراک حمل و در این واحد اتمی نصب کند.
از این لحاظ انجام بازدید‌های سرزده بخشی از توافق‌های انجام شده است که ایران از توضیح روشن پیرامون پذیرفتن آن خودداری می‌کند.
نکته با اهمیت دیگری که در توافق ژنو مسکوت مانده، بر آوردن در خواست‌های دو سال گذشته آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای بازدید «فوری» از مرکز نظامی پارچین است. آژانس مشکوک است که در این محل آزمایش شلیک نوترونی به منظور ساختن ماشه بمب اتمی صورت گرفته و مصر به نمونه‌برداری خاک از یک نقطه خاص در مجتمع یاد شده است.
ایران ضمن مبادرت به انجام کارهای ساختمانی متعدد در محل طی دو سال گذشته، گزارش شست‌وشوی خاک و احداث جاده، همچنان در مورد صدور اجازه بازدید از پارچین خودداری می‌ورزد.
در توافق ژنو اگرچه صدور اجازه بازدید از دو محل کم اهمیت‌تر (معادن اورانیوم ایران در بندر عباس و معدن نطنز) مورد توافق قرار گرفته٬ کمترین اشاره‌ای به انجام بازدید از پارچین دیده نمی‌شود.
پرسش مهم در این رابطه این است که آیا مسکوت گذاشتن موضوع بازدید از پارچین با توافق مشترک و هدف دست یافتن به توافق بزرگ صورت گرفته و ایران در این مورد مسئله‌ای مهم برای پنهان‌کاری داشته، و یا صدور اجازه بازدید از پارچین در ادامه سیاست گروگان‌گیری مذاکرات فنی با انگیزه دریافت امتیازهای بیشتر در جریان مذاکرات سیاسی است٬ مذاکراتی که مرحله اصلی آن اینک پایان یافته اعلام می‌شود؟
ابهام‌های مرتبط با «توافق بزرگ اتمی» و تضاد در اظهارات دو سوی معامله حاکی از جزئیات پیچیده این توافق و تمایل به پنهان‌کاری در هر دو سو تا رسیدن به نتیجه نهایی است.
-------------------------------------------------------------------------
* نظرات طرح‌شده در این یادداشت، الزاماً بازتاب‌دهنده دیدگاه رادیو فردا نیست.
زیر ذره بین قرار دادن مفاد توافق بعمل آمده می‌تواند، طی هفته‌ها و ماهها آینده ابعاد تازه‌ای بر ابهام‌های کنونی بیافزاید.
دیوید البرایت مدیر٬ موسسه مطالعات علوم و امنیت بین‌المللی در واشینگتن، طی نوشته‌ای در روزنامه واشینگتن پست ضمن بر شمردن دشواری‌های راه، این توافق را در کوتاه مدت «یک دستاورد بزرگ » معرفی می‌کند ولی معتقد است در بلند مدت مسائل کلیدی بسیاری در این رابطه باید مورد توجه قرار بگیرند.
بر اساس متن منتشر شده منسوب به توافق موقت که شکل رسمی و قطعی آن آن هنوز انتشار نیافته، ایران متعهد شده است به مدت شش ماه، بخش‌های حساس و فعالیت‌های بحث انگیز اتمی خود را به حال تعطیل درآورد.
متوقف ماندن اقدامات مربوط به تکمیل راکتور اتمی ۴۰ مگاواتی آب سنگین اراک، قطع غنی سازی ۲۰ درصدی در فوردو (و هر نقطه دیگر ایران)، خودداری از به کارگیری سانتریفیوژهای پیشرفته‌تر از پی-۱، و تبدیل نیمی از (۲۰۰ کیلوگرم) اورانیوم ۲۰ در صد غنی شده ایران به اکسید اورانیوم و رقیق سازی نیمه دیگر در حد اورانیوم تا پنج درصد و همچنین اجرای داوطلبانه پیمان الحاقی معاهده منع گسترش سلاح‌های اتمی از جمله این تعهدات به شمار می‌رود.
تضاد در مورد راکتور اراک
موضوع راکتور اتمی در دست ساخت اراک که تا آخرین دقایق گفت‌وگو‌های ژنو بنا بر گزارش‌های منتشر شده از جمله عوامل اصلی اختلاف مابین طرفین و دور ماندن از حصول توافق بود، شاید بیش از هر بخش دیگر از توافق یاد شده همچنان بحث برانگیز است.
جواد ظریف٬ وزیر خارجه جمهوری اسلامی و معمار مشترک توافق (همراه با همکاری خانم اشتون) روز یکشنبه در مجلس اسلامی اظهار کرد ایران کار تکمیل ساختمان راکتور اراک را ادامه خواهد داد ولی از «تولید سوخت اضافی» در راکتور اراک خودداری خواهد کرد. مورد مصرف اورانیوم غنی سازی شده ۳٫۵ تا ۵ درصدی (علاوه بر داشتن امکان استفاده در ساختن بمب اتمی) راکتور‌های آب سبک مانند راکتور بوشهر است. اورانیوم ۲۰ در صد غنی شده نیز علاوه بر مورد مصرف در ساخت بمب می‌تواند در راکتور آزمایشگاهی تهران مورد استفاده قرار بگیرد ولی نه در راکتور آب سنگین اراک.
سوخت مصرفی راکتور‌های آب سنگین (مانند راکتور اراک و یا مدل موسوم به «کندو» که کانادا مبتکر طراحی و متخصص ساختن آنها است) اورانیوم طبیعی است و پسمانده سوختی آن پلوتونیوم. پس از روشن شدن کوره اصلی راکتور و در جریان سوخت و تولید حرارت، اورانیوم-۲۳۸ موجود در اورانیوم طبیعی، به پلوتونیوم ۲۳۹ تبدیل می‌شود که به نوبه خود بعد از فرایند، به عنوان ماده انفجاری قابل استفاده در ساخت بمب اتمی است.
در این نوع راکتورها اورانیوم غنی‌سازی شده به هیچ وجه مصرف نمی‌شوند که آقای ظریف مدعی است سوخت اضافی برای آن در اراک تولید نخواهد شد. در این نوع راکتورها اکسید اورانیوم و سرامیک‌های سوختی نیز می‌توانند مصرف شوند. ایران تاکنون در اراک چنین سوختی تولید نکرده تا متعهد به عدم افزایش تولید آن بشود.
در واکنش به اظهارات آقای ظریف که مغایر با متن منسوب به توافق مشترک بود، خانم جن ساکی سخنگوی وزارت خارجه آمریکا روز ششم آذر ضمن اعتراف به این نکته که «نمیدانیم منظور آقای ظریف از ادامه ساخت و ساز در اراک چیست»٬ اظهار کرد: «آنچه آقای ظریف گفت این بود ظرفیت تاسیسات اراک افزایش پیدا نخواهد کرد و این بدان معنا است که هیچ سوخت هسته‌ای در این مرکز تولید نخواهد شد.»
مفهوم ساده سخنان خانم ساکی که ایشان هم واکنش خود به اظهارات آقای ظریف را در ابهام نگاه داشته، توقف امور فنی مربوط به تکمیل راکتور (خودداری از راه اندازی کوره اصلی است) – اقدامی که در صورت انجام به تولید پسمانده سوختی (و نه سوخت اتمی) منجر خواهد شد و پس مانده سوختی (پلوتو نیوم ۲۳۹) قابل استفاده در یک انفجار اتمی است.
ابهام‌های دیگر
بجر تناقض‌های مشهود در اظهارات مسئولان ایرانی و آمریکایی در مورد ادامه کار در راکتور اراک، موارد مشخص دیگری در این رابطه، و همچنین بقیه بخش‌های مرتبط با فعالیت‌های اتمی ایران٬ نیز به چشم می‌خورد که در بحث‌های شتاب دار منتهی به توافق ژنو یا به طور کامل مطرح نشده، و یا بصورت مصلحتی مسکوت گذاشته شده‌اند.
اگرچه توقف کار در راکتور اراک و مراحل مربوط به تجهیز کوره اصلی و راه‌اندازی آن مورد توافق قرار گرفته، در عین حال ایران قادر است قطعات مورد نظر برای تجهیز و راه‌اندازی کوره را در محلی اعلام نشده و خارج از اراک دنبال و در صورت به نتیجه نرسیدن توافق‌ها به اراک حمل و در این واحد اتمی نصب کند.
از این لحاظ انجام بازدید‌های سرزده بخشی از توافق‌های انجام شده است که ایران از توضیح روشن پیرامون پذیرفتن آن خودداری می‌کند.
نکته با اهمیت دیگری که در توافق ژنو مسکوت مانده، بر آوردن در خواست‌های دو سال گذشته آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای بازدید «فوری» از مرکز نظامی پارچین است. آژانس مشکوک است که در این محل آزمایش شلیک نوترونی به منظور ساختن ماشه بمب اتمی صورت گرفته و مصر به نمونه‌برداری خاک از یک نقطه خاص در مجتمع یاد شده است.
ایران ضمن مبادرت به انجام کارهای ساختمانی متعدد در محل طی دو سال گذشته، گزارش شست‌وشوی خاک و احداث جاده، همچنان در مورد صدور اجازه بازدید از پارچین خودداری می‌ورزد.
در توافق ژنو اگرچه صدور اجازه بازدید از دو محل کم اهمیت‌تر (معادن اورانیوم ایران در بندر عباس و معدن نطنز) مورد توافق قرار گرفته٬ کمترین اشاره‌ای به انجام بازدید از پارچین دیده نمی‌شود.
پرسش مهم در این رابطه این است که آیا مسکوت گذاشتن موضوع بازدید از پارچین با توافق مشترک و هدف دست یافتن به توافق بزرگ صورت گرفته و ایران در این مورد مسئله‌ای مهم برای پنهان‌کاری داشته، و یا صدور اجازه بازدید از پارچین در ادامه سیاست گروگان‌گیری مذاکرات فنی با انگیزه دریافت امتیازهای بیشتر در جریان مذاکرات سیاسی است٬ مذاکراتی که مرحله اصلی آن اینک پایان یافته اعلام می‌شود؟
ابهام‌های مرتبط با «توافق بزرگ اتمی» و تضاد در اظهارات دو سوی معامله حاکی از جزئیات پیچیده این توافق و تمایل به پنهان‌کاری در هر دو سو تا رسیدن به نتیجه نهایی است.
-------------------------------------------------------------------------
* نظرات طرح‌شده در این یادداشت، الزاماً بازتاب‌دهنده دیدگاه رادیو فردا نیست.