اصرار ایران بر حفظ ماهیت آب سنگین راکتور ۴۰ مگاواتی اراک، با توجه به الزام در تغییر کوره آب سنگین آن، تلفیق دو ماهیت سوختی نامتقارن، اقدامی پرهزینه، بی‌حاصل و به دلیل ملاحظات امنیتی خارجی در عمل دردسرساز خواهد بود.
این کارخانه پیشتر برای گشودن راه دوم دست‌یابی به پلوتونیوم در نظر گرفته شده بود؛ پلوتونیومی که در تولید بمب اتمی نیز قابل استفاده است.
در اجرای برجام، مسیر تولید پلوتونیوم برای استفاده نظامی، قرار است برای فرایند سوخت مصرفی و جداسازی پلوتونیوم در ایران طی ۱۵ سال آینده مسدود بماند.
از این جهت، پس از خارج ساختن کوره اصلی راکتور از محل کنونی و انباشتن آن با بتون، راکتور جانشین در اراک، نه قادر به تولید پلوتونیوم و نه تولید برق مقرون به صرفه تجاری خواهد بود.
سوخت کوره راکتور جانشین، بجای اورانیوم خام (سوخت مصرفی متعارفی در راکتورهای آب سنگین) اورانیوم غنی شده خواهد بود (۳٫۵ درصد اورانیوم ۲۳۵) با حداقل ظرفیت برای تولید پلوتونیوم.
ایران فاقد دانش و فناوری لازم برای بازطراحی و ساخت کوره جانشین راکتور آب سنگین اراک است، و تشکیل کنسرسیوم خارجی نیز به این منظور، محتملاً قادر نخواهد بود در کوتاه‌مدت، انتظارات تعریف شده ایران را برآورده سازد.
به دلیل وجود ابهام در اجرای این بخش از تفاهم‌نامه برجام، و اصرار ایران بر حفظ ماهیت آب سنگین راکتور اتمی اراک، که موضوع آن در توصیه‌نامه ۹ماده‌ای اخیر رهبر جمهوری اسلامی نیز مورد تأکید قرار گرفته، توافق‌نامه مربوط که به‌صورت سندی ضمیمه، از سوی پاره‌ای از کشورهای عضو گروه ۱+۵ مورد تأئید قرار گرفته، هنوز انتشار نیافته‌است.
به‌نظر می‌رسد رهبری سیاسی ایران، موضوع حفظ ماهیت آب سنگین راکتور اراک را به یک مسئله حیثیتی تبدیل کرده و در نتیجه بدون در نظر داشتن تصویر روشنی از نیازها و ملاحظات امنیتی ۱۵ سال آینده ایران و منطقه، همچنان بدنبال بازگشت به نقطه کنونی، بعد از انقضای مهلت ۱۵ ساله محدودیت‌های ناشی از پذیرش و اجرای «برجام» است.
تغییر فردو
علاوه بر مذاکره با چهار کشور خارجی، ازجمله چین، ژاپن، و آمریکا برای تغییر قلب راکتور اراک، در مورد بازسازی فردو و تبدیل آن از یک مرکز غنی‌سازی حفاظت شده به یک مرکز تحقیق و مطالعات اتمی غیر پرتوزا و تولید ایزوتوپ‌های ثابت نیز، روسیه، با هزینه ایران، پیشگام اقداماتی شده‌است.
به این منظور نیکلای اسپاسکی، معاون «روس‌اتم» و مجری طرح بازسازی راکتور اتمی بوشهر روز ۱۲ ماه نوامبر جاری به تهران سفر کرد و با علی‌اکبر صالحی مذاکراتی در این زمینه به‌عمل آورد.
دولت ایران تلاش می‌کند تا پیش از تنظیم گزارش ۱۵ ماه دسامبر دبیر کل آژانس در این دو زمینه، و همچنین در مورد رفع ابهام پیرامون فعالیت‌های مشکوک به داشتن ابعاد نظامی در گذشته پیشرفت‌هایی صورت گیرد.
تعهدات ایران
اگر چه پذیرفتن برجام، ایران را طی ۱۵ سال آینده از دست‌یابی به پلوتونیوم با ظرفیت نظامی بازمی‌دارد، و به این دلیل منع خرید پلوتونیوم فراوری‌شده و یا جداسازی پلوتونیوم از سوخت مصرف شده در هر راکتور اتمی دیگری نیز مشمول همین تعهدات است.
مطابق فراز دیگری از سند امضاء شده در لوزان، ایران تلویحاً پس از انقضای مهلت ۱۵ ساله قادر به داخل شدن در این فرایند خواهد بود.
پاره‌ای منتقدان خارجی برجام، این فصل از سند لوزان را راهی بالقوه برای دست‌یابی محتمل ایران در آینده به نوعی بمب اتمی ابتدایی تلقی می‌کنند.
به‌منظور مسدود نگاه داشتن این راه، طرف‌های مذاکره با ایران به‌ویژه آمریکا که به این خاطر یک کمیسیون ویژه نظارت بر اجرای کامل برجام تشکیل داده، طی سال‌های پیش‌بینی شده با استفاده از کلیه ابزارها و ضوابط، اقدامات ایران را زیر نظر خواهند داشت.
ادامه نظارت و مراقبت‌ها
براساس توافق صورت گرفته، ۳۵۰ کیلوگرم سوخت مصرفی اولیه و ۹۰ کیلوگرم سوخت ثانوی راکتور جانشین در اراک توسط یک کنسرسیوم خارجی تولید و تحویل گردیده و بعد از مصرف، از ایران خارج خواهد شد.
ظرفیت قلب جانشین به نیمی از ظرفیت کنونی (۲۰ مگاوات) کاهش خواهد یافت.
در طول اجرای ۱۵ ساله این طرح، ایران مجاز به تولید قرص‌های سوخت اورانیوم خام نخواهد بود و تولیدات آب سنگین ایران نیز که پیشتر برای تأمین نیاز یک راکتور ۴۰ مگاواتی در نظر گرفته شده بود زیر نظر آژانس و گروه ۱+۵ قرار خواهد گرفت.
اعمال این محدودیت‌ها، که قطعاً ظرفیت پیشین، و ماهیت اصلی آب سنگین را از راکتور اراک خواهد گرفت، این پرسش غیرقابل اجتناب را مطرح می‌سازد که جمهوری اسلامی با تحمل نظارت‌های شبانه‌روزی برای ۱۵ سال آینده، تجهیز پرهزینه یک کنسرسیوم بین‌المللی برای طراحی و نصب یک کوره جدید در اراک، و تحریک سوءظن‌های امنیتی، در اصرار به حفظ بازمانده راکتوری که بی تردید تغییر ماهیت خواهد داد، کدام هدف علمی و یا قابل توجیه اقتصادی را تعقیب می‌کند؟
آیا تعطیل کامل راکتور کنونی اراک، و بجای آن ساختن یک راکتور تحقیقاتی پیشرفته، با هزینه کمتر و زمان بسیار کوتاه‌تر، و مشکلات و مداخلات خارجی کمتر، راه حلی منطقی‌تر از تکرار طرح تلفیقی و غیر منطقی راکتور اتمی بوشهر به‌نظر نمی‌رسد؟
----------------------------
مقاله منتشر شده لزوماً بازتاب‌دهنده دیدگاه‌های رادیو فردا نیست.