دیرگاهی است که گمانه‌زنی‌ها دربارهٔ آغاز عملیاتِ آزادسازی موصل ادامه دارد. خالد العبیدی، وزیر دفاع عراق، در فوریه ۲۰۱۵، نوید داد که در شش ماه آینده نبرد آزادسازی این شهر رقم خواهد خورد و حیدر العبادی، نخست‌وزیر عراق، به مناسبت‌های گوناگون، سال ۲۰۱۶ را سال پیروزی بر داعش نام‌گذاری کرد.
در هفته‌های اخیر، نظامیان بلندپایه آمریکایی به طور تلویحی دربارهٔ آغاز عملیات یادشده سخن گفته‌اند. در این راستا، ژنرال جوزف دانفورد، رئیس ستاد مشترک آمریکا، گفته است نیروهای عراقی در ماه اکتبر آماده عملیات خواهند بود. این در حالی است که ژنرال وُتِل، فرمانده فرماندهی مرکزی آمریکا (سنت‌کام) بازپس‌گیری موصل را تا اواخر سال جاری میلادی میسر نمی‌داند.
به تازگی، رجب طیب اردغان، رئیس جمهور ترکیه که برای شرکت در هفتاد و یکمین نشست مجمع عمومی سازمان ملل به نیویورک رفته بود، به صراحت گفت عملیات مذکور ۱۹ اکتبر (۲۸ مهر) آغاز خواهد شد. گو اینکه دولت بغداد و دولت اقلیم کردستان این خبر را تأیید نکرده‌اند.
جدا از زمان شروع عملیات، جنب‌وجوش نیروهای مستقر در اطراف شهر موصل ادامه دارد و همگام، شماری از بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای نگران دوران پس از داعش در این شهرند و به توانایی دولت بغداد برای مدیریت بحران‌هایی که ممکن است در این شهر رخ دهد، به دیده تردید می‌نگرند.
هر یک از این بازیگران طرح‌هایی برای تأمین امنیت در این شهر دارند ولی در عین حال نگران کسب امتیازات و منفعت احتمالی دیگر بازیگران‌اند و در واقع از منظر «بازی با حاصل جمع صفر» به مسئله نگاه می‌کنند (بُرد یک طرف به معنای باخت طرف دیگر این بازی سیاسی است و جمع بُرد و باخت‌ها صفر می‌شود).
به هر صورت، نبرد برای بازپس‌گیری موصل که طولانی پیش‌بینی می‌شود پرسش‌هایی را مطرح می‌کند از جمله، آیا این عملیات در صورت موفقیت می‌تواند نقطه پایانی به خشونت‌های دیرپای عراق بگذارد یا اینکه صرفاً فصل جدیدی را در رویارویی فرقه‌ای دوام‌دار این کشور خواهد گشود؟
آمریکا و آموزش نیروها، تضعیف داعش
اظهارات برخی از مقام‌های آمریکایی نشان می‌دهد که مراحل اولیه عملیات موصل با یک حمله گازانبری توسط یگان‌های نیروی زمینی ارتش عراق از جنوب شرق و پیشمرگ‌های کرد از شمال غربی این شهر شروع خواهد شد.
این حمله که طرح‌ریزی، سازماندهی، تجهیز و آموزش یگان‌های شرکت‌کننده در آن و همچنین برقراری هماهنگی‌های سیاسی مربوط به آن میان آمریکا، دولت بغداد و دولت اقلیم کردستان ماه‌ها طول کشیده است، نقطه عطفی در جنگ علیه داعش و بیرون راندن ابن گروه از عراق محسوب می‌شود.
آمریکا در چهارچوب عملیات نظامی‌اش علیه داعش در سوریه و عراق، موسوم به «عملیات عزم باطنی»، در آماده‌سازی یگان‌های ارتشی، امنیتی و انتظامی مهم‌ترین نقش را در میان کشورهای ائتلاف داشته است.
به گفته ژنرال شون مَک‌فارلند، که فرمانده نیروهای مشترک آمریکا برای عملیات عزم باطنی را تا ۳۱ مرداد به‌عهده داشت (فرمانده جدید ژنرال استیون تانزِند)، نظامیان آمریکایی بیش از ۴ هزار نفر از ارتشیان عراقی، ۱۵۰۰ نظامی اداره ضد تروریستی، ۶ هزار پیشمرگ، هزار پلیس و ۳۰۰ نفر از پرسنل کادر مرزبانی را برای عملیات موصل آموزش داده‌اند.
این ژنرال در ادامه تأکید کرد که در مدت مأموریت او بیش از ۵ هزار نفر به نیروی انتظامی عراق پیوستند و دست‌کم ۲۰ هزار نفر از رزمندگان طوایف هم به استخدام دولت بغداد درآمدند.
جدا از آموزش، آمریکا در سال گذشته برای تضعیف هر چه بیشتر داعش و هموار کردن راه برای اجرای عملیات موصل، بیش از ۵۰ هزار نوبت پرواز علیه مواضع این گروه انجام داد و طی این مدت ۲۵ هزار کیلومتر مربع از سرزمین‌های تحت اشغال داعش آزاد شد. در مجموع داعش به ترتیب ۵۰ و ۲۰ درصد اراضی تصرف شده‌اش را درعراق و سوریه از دست داد.
در همین مدت ۲۰۰ حمله هوایی علیه تأسیسات و مراکز نفت و گاز تحت کنترل داعش به اجرا درآمد و در نتیجه ۵۰ درصد درآمد این گروه از فروش نفت کاهش یافت. افزون بر این، یگان‌های آمریکایی آسیب‌هایی به سامانه کنترل و فرماندهی داعش و کادر رهبری آن وارد کردند و همچنین ۲۵ محل نگهداری و انبار پول نقد این گروه را هدف قرار دادند و دست‌کم ۵۰۰ میلیون دلار از دارایی‌های نقدی آن را نابود کردند.
آرایش نیروها
در حال حاضر طیفی از نیروهای ناهمگون در گراگرد موصل مستقر شده‌اند، از جمله یگان‌های ارتش عراق، حشد الشعبی (بسیج مردمی)، پیشمرگ‌های کرد، پیکارجویان طوایف سنی، حشد وطنی (شبه نظامیان سنی) و یگان‌های عملیات ویژه آمریکا.
بر پایه گزارش‌ها، به منظور آمادگی برای اجرای عملیات آزادسازی موصل، یک پایگاه لجستیکی در پایگاه هوایی قیاره ایجاد شده است، پایگاهی که در ۶۰ کیلومتری جنوب موصل قرار دارد و در نیمه تیرماه سال جاری به وسیله یگان‌های عراقی از داعش پس گرفته شد. این پایگاه که آمادگی پذیرش هواپیماهای ترابری را دارد، نیازهای تدارکاتی نیروهای شرکت‌کننده در خط اول جبهه را مانند سلاح، مهمات، سوخت و خواربار تأمین خواهد کرد.
به گزارش «مؤسسه مطالعات خاور نزدیک واشینگتن»، ۵۶۰ مشاور نظامی آمریکایی از پایگاه قیاره به اجرای عملیات آزادسازی کمک خواهند کرد. در ضمن توپخانه دوربرد آمریکا و فرانسه که در آن ناحیه استقرار یافته‌اند، از پیشروی یگان‌های شرکت‌کننده در مراحل اولیه عملیات حمایت خواهند کرد.
پایگاه قیاره، آن‌گونه که گزارش یادشده می‌گوید، محل تجمع یگان‌های ارتش عراق است و ۱۱ تیپ ویژه عراق (هر تیپ به استعداد ۲ هزار نفر) آماده عملیات تهاجمی‌اند. علاوه بر این، پنج یگان متشکل از پلیس و طوایفِ عمدتاً سنی که شمار آنها به ۶ هزار نفر می‌رسد، آماده اجرای عملیات‌اند.
پیشمرگ‌های کرد، همانگونه که در بالا اشاره شد، از طرف شمال غرب موصل وارد میدان خواهند شد در حالی‌که چند یگان پلیس متشکل از اقلیت‌هایی مانند مسیحی، کاکایی و ایزدی که از سوی کردها سازماندهی شده‌اند، در شمال شرق موصل به محاصره شهر کمک خواهند کرد.
حشد شعبی در مراحل بعدی وارد عمل خواهد و بر پایه قراردادهایی که صورت گرفته است، این نیرو به خاطر حساسیت‌های فرقه‌ای ساکنان سنی موصل که حدود ۷۰۰ هزار نفر از دو میلیون جمعیت پیشین آن کماکان در شهر سکونت دارند، وارد جنگ‌های خیابانی و شهری و عملیات پاکسازی نخواهد شد.
در ارتباط با حشد وطنی که استعداد آن تا ۶ هزار نفر گزارش شده است، عربستان و ترکیه خواهان شرکت این نیرو در عملیات موصل‌اند ولی دولت بغداد با آن مخالفت می‌ورزد.
آمار دقیقی از شمار پیکارجویان داعش در دست نیست ولی تخمین زده می‌شود که استعداد آن بین ۳۰۰۰ تا ۴۵۰۰ نفر باشد.
چالش‌های عملیاتی، حشد شعبی، سپاه
نیروهای شرکت‌کننده در عملیات آزادسازی موصل با چالش‌های عمده‌ای در سطوح مختلف مواجه خواهند شد. یکی از مهم‌ترین چالش‌ها هماهنگی میان نیروهای نظامی و شبه نظامی شرکت کننده در این عملیات است که تا به حال در عملیاتی تحت فرماندهی واحد شرکت نداشته‌اند.
بعد از آغاز حمله، ائتلافی از نیروهای ناهم‌گرا و در مواردی نیروهای مخالف هم و یا رقیب باید در طول یک خط جبهه به طول ده‌ها کیلومتر با داعش مقابله کنند تا راه را برای رسیدن به شهر موصل هموار کنند. با توجه به تاکتیک‌های به‌کار رفته در حمله‌های نیروهای عراقی به دیگر شهرها از جمله رمادی و تکریت، این نیروها در ابتدا با محاصره موصل راه‌های ارتباطی آن را با دیگر شهرها و مناطق قطع خواهند کرد.
با نگرش به حمله شیمیایی داعش با گاز خردَل علیه نیروهای آمریکایی در روز سه‌شنبه ۳۰ شهریور و دیگر حمله‌های مشابه پیشین این گروه علیه پیشمرگ‌های کرد، این نگرانی وجود دارد که داعش در عملیات پیش رو بار دیگر از سلاح‌های شیمیایی علیه نیروهای ائتلاف استفاده کند.
هفته پیش هواپیماهای آمریکایی کارخانه‌ای را در نزدیکی موصل که بر پایه اطلاعات بدست آمده محل تولید جنگ‌افزار شیمیایی بود، بمباران کردند. با این‌همه سلاح‌های شیمیایی استفاده شده از سوی داعش ضایعات محدودی را در مقایسه با دیگر سلاح‌های موجود در زرادخانه این گروه به جای گذاشته است.
نیروهای کُرد که نقش مهمی را در این عملیات خواهند داشت تحت فرماندهی دولت اقلیم کردستان خواهند بود نه دولت العبادی. به نظر می‌رسد که بغداد و دولت اقلیم کردستان بر سر اراضی تحت کنترل آنها پس از آزادسازی موصل به یک تفاهم اولیه دست یافته‌اند. کردها بر سر کنترل برخی از مناطق پای می‌فشارند و دولت بغداد نیز ادعای متقابلی دارد.
نقش نیروهای شبه نظامی مانند حشد شعبی، متشکل از ۵۰ گروه، که شمار زیادی از آنها از سوی ایران حمایت می‌شوند در ظاهر مشخص شده است و در واقع نقش ثانویه دارند. هادی العامری، رهبر حشد شعبی و دبیر کل سازمان بدر، گفته است: «نیروهای حشد شعبی به‌رغم نظر برخی از مخالفان، در نبرد آزادسازی موصل شرکت خواهند کرد زیرا آنها نیروهای امنیتی و رسمی مرتبط با نخست وزیر [عراق] هستند و مشارکت فعال در آزادسازی موصل حق آنهاست.»
حشد شعبی در ظاهر تحت کنترل حیدر العبادی است ولی شماری از گروه‌های قدرتمند و بانفوذ این نیرو مستقل عمل می‌کنند و یا از جمهوری اسلامی حرف‌شنوی دارند. دیگر اینکه اکثر سیاست‌مداران سنی عراق مخالف ورود حشد شعبی به موصل‌اند.
این نیرو که با نظر دولت بغداد و همکاری و حمایت نزدیک سپاه پاسداران و نیروی قدس برای مبارزه با داعش تشکیل شده است، ۱۰۰ هزار شبه نظامی دارد و مهم‌ترین گروه نیابتی و نزدیک به ایران یعنی سازمان بدر، حضور و نفوذ گسترده‌ای در سازمان‌های انتظامی و نظامی عراق دارد.بر پایه برخی از گزارش‌ها، سپاه پاسداران از ۸۰ هزار شبه نظامی حشد شعبی به درجات مختلف حمایت می‌کند.
با این همه، حشد شعبی به تنهایی نمی‌تواند بر داعش فایق شود. یگان‌های ارتش عراق، پیشمرگ‌های کرد و حمایت هوایی آمریکا نیز برای اجرای موفقیت‌آمیز عملیات موصل لازم است.
جای تأکید دارد که بازپس‌گیری موصل به مثابه پایان داعش نیست و مبارزه با آن به درجات مختلف ادامه خواهد یافت. این گروه بعد از سقوط حکومت اسلامی به احتمال بسیار زیاد، همانگونه که تجربه و کارکرد دیگر گروه‌های مشابه افراط‌گرا مانند القاعده نشان داد، با عملیات تروریستی، بمب‌گذاری، و با حمله و گریز به مبارزه خود ادامه خواهد داد.
ترکیه، اهداف و نگرانی‌ها
ترکیه نسبت به عملیات آزادسازی موصل حساس است و تلاش دارد که با تقویت پیشمرگ‌های کرد، حشد وطنی و ترکمن‌های عراق زمینه نفوذ و چانه‌زنی خود را برای طراحی آینده موصل با توجه به منافع سیاسی و راهبردی‌اش هموار کند.
یکی از اختلافات جدی آنکارا با بغداد، حضور نظامیان ترکیه در شمال عراق است که بعد از تسلط داعش بر شهر موصل در سال ۲۰۱۴ ادامه داشته است. دولت اقلیم کردستان برخلاف دولت بغداد از این حضور استقبال می‌کند.
نزدیک به ۲ هزار نفر از نظامیان ترکیه در شمال عراق حضور دارند که قریب به ۵۰۰ نفر آنها در پادگان زلیکان در بعشیقه در ۱۸ کیلومتری شمال شرق موصل به آموزش حشد وطنی مشغول‌اند که استعداد آن ۶ هزار نفر تخمین زده شده است.
حشد وطنی که ارتش آزادی‌بخش سنی خوانده می‌شود تحت فرماندهی اثیل نجیفی، استاندار پیشین نینوا، قرار دارد. اضافه بر این، نظامیان ترک تا به حال ۲۷۰۰ نفر از پیشمرگ‌های کرد را در پایگاه‌های مختلف آنها آموزش داده‌اند. به تازگی پارلمان ترکیه حضور نظامیان‌اش در عراق را به مدت یک‌سال دیگر تمدید کرده است.
در این راستا، حیدر العبادی چند بار از آنکارا خواسته است که نیروهای خود را از خاک عراق خارج کند و به تازگی رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه، در واکنش به این اعتراض، با لحن تحقیرآمیزی خطاب به نخست‌وزیر عراق گفت: «بهتر است موقعیت خودت را بفهمی».
حیدر العبادی با شرکت حشد وطنی در عملیات آزادسازی موصل مخالف است و رهبران حشد وطنی نیز گفته‌اند که حشد شعبی نباید در بازپس‌گیری موصل از داعش شرکت نماید. پیشمرگ‌های کرد هم ورود حشد شعبی به موصل و مبارزه آن با داعش را منع کرده‌اند.
ترکیه خواهان آن است که نقطه پایانی بر فعالیت‌های پ‌کاکا در شهر سنجار نزدیک مرز سوریه بگذارد. این شهر در ۱۲۶ کیلومتری غرب موصل قرار دارد. دولت ترکیه نگران آن است که بخشی از کمک‌های مالی و نظامی به شبه‌نظامیان شیعه از سوی بغداد به حزب کارگران کردستان (پ‌کاکا) انتقال پیدا کند، گو اینکه برخی از مقام‌های ترک از اجرای این کار سخن به میان آورده‌اند. پ‌کاکا هم تمایل دارد که در عملیات آزادسازی موصل شرکت نماید.
ترکیه از ترکمن‌های شهر تلعفر واقع در ۷۷ کیلومتری غرب موصل حمایت می‌کند و خواهان برگشت آنها به این شهر است که با اشغال موصل از سوی داعش از خانه‌های خود رانده شدند. ترکمن‌ها اکثریت جمعیت شهر مذکور را تشکیل می‌دهند و بیش از ۲۵ درصد آنها شیعه‌اند. در مجموع ترکمن‌ها بعد از عرب‌ها و کردها سومین قومیت عراق محسوب می‌شوند.
آنکارا و دولت اقلیم کردستان حشد شعبی را چالش بزرگی برای آینده عراق و کردستان می‌دانند. ترکیه نمی‌خواهد که تلعفر به یک پایگاه شیعه تبدیل شود. شواهد نشان می‌دهد که حشد شعبی تلاش دارد که جای پایی برای خود در غرب موصل باز کند و راه ارتباطی با سوریه را از طریق سنجار دایر نماید و بدین طریق بخشی از آنچه را که هلال شیعی نام دارد بین ایران، عراق، سوریه و لبنان ایجاد کند.
آغاز رفع اختلافات یا مرحله تازه جنگ داخلی؟
به نظر می‌رسد که آمادگی‌های لازم برای اجرای عملیات آزادسازی موصل به مراحل پایانی خود نزدیک می‌شود. برخی از گزارش‌ها از آمد و شد سنگین میان اربیل و موصل خبر می‌دهند و هواپیماهای ائتلاف با ریختن برگه‌های اعلامیه بر سر مردم موصل آنان را از آزادسازی قریب‌الوقوع شهرشان آگاه کرده‌اند و در عین حال از آنان خواسته‌اند که در حین اجرای عملیات به دیوار انسانی برای داعش تبدیل نشوند.
به مصداق «دیر و زود دارد و سوخت و سوز ندارد» شکست نظامی داعش در موصل اجتناب‌ناپذیر است ولی بازیگران، به ویژه منطقه‌ای، به کشمکش سیاسی و نظامی پس از عملیات آزادسازی و ظهور عوامل و متغیرهایی می‌اندیشند که امکان رخ نمودن آنها زیاد است و در نهایت تأثیرات اساسی بر سرنوشت عراق خواهد گذاشت از جمله سرنوشت منطقه کردستان، میزان نفوذ تهران بر بغداد و ادامه ستیز شیعه و سنی به رهبری ایران و عربستان.
در ارتباط با آمریکا که راهبردش تأثیر چندانی بر سیاست داخلی عراق ندارد، پایان عملیات آزادسازی موصل مترادف با پایان حضور نظامیان آمریکایی در عراق خواهد بود، کشوری که باید با بحران‌های عمده‌ای دست و پنجه نرم کند و احتمال تکه و پاره شدن آن دور از انتظار نیست.
دولت اقلیم کردستان بعد از آزادی موصل، موضوع استقلال و جدایی از عراق را پیش خواهد کشید و بی‌شک اراضی تحت حکومت‌اش را افزایش خواهد داد و چه بسا که آن‌را با توجه به نقش مهم‌اش در عقب راندن داعش از موصل توجیه کند.
بدون آمادگی‌ها و هماهنگی‌های پیشاپیش برای دوران بعد از اجرای عملیات، بروز درگیری‌ها و زدوخوردهای فرقه‌ای و قومی می‌تواند آسیب‌های سنگینی را به موصل وارد آورد و راه را برای بازخیزی داعش و یا دیگر گروه‌های افراطی هموار کند.
به باور زلمی خلیل‌زاد، سفیر پیشین آمریکا در افغانستان و عراق، موفقیت و شکست در دوران پس از عملیات به شش عامل بستگی دارد: نقش نیروهای شبه نظامی شیعه؛ نقش ترکیه؛ روابط بین دولت اقلیم کردستان و دولت بغداد؛ نحوه حکمرانی و تمشیت امور موصل؛ بازسازی شهر موصل؛ و رسیدگی به مسایل ریشه‌ای مانند اختلافات و گسل‌های فرقه‌ای و قومی.
موفقیت عملیات آزادسازی موصل می‌تواند نقطه عطفی در روند رفع اختلافات و سازش باشد اگر سیاست‌گذاران عراقی این عوامل شش‌گانه را در مرکز توجه خود قرار دهند و یک نظام سیاسی که دربرگیرنده و حافظ تنوع قومی و فرقه‌ای باشد در عراق پایه‌گذاری کنند. در غیر این صورت، پایان عملیات نظامی با آغاز مرحله جدیدی از جنگ داخلی در عراق مترادف خواهد بود.