سازمان‌های دولتی و غیردولتی در ایران در همه سطوح (شهری، استانی و ملی) داده‌های عمومی فراوانی منتشر می‌کنند. اما در بسیاری از مواقع این داده‌ها به راحتی در دسترس نیستند. داده باز داده‌ای است که «همه بتوانند به آن دسترسی داشته باشند، از آن استفاده کنند و به اشتراک بگذارند. وب‌سایتی به نام «پایگاه داده باز ایران» داده‌های دولتی و غیردولتی را در یک جا جمع کرده و آنها را در قالب‌هایی در دسترس‌تر در اختیار قرار می‌دهد. بررسی بخشی از آمارهای مندرج در این سایت نشان می‌دهد که هم‌اینک تنها ۱۰ درصد زنان در سن کار در ایران شاغل هستند.
بررسی
یکی از نکات قابل توجه آمار رسمی دربارهٔ بازار کار، بالا بودن نسبی «نرخ اشتغال» و به تبع آن پایین بودن نسبی «نرخ بیکاری» است. نرخ اشتغال در حالی بالا گزارش می‌شود که به اعتراف مسئولان دولت و به اعتقاد کارشناسان مختلف، بیکاری گسترده یکی از مشکلات اصلی امروز اقتصاد ایران است. به‌طور نمونه یک کارشناس بازار کار در تحلیل وضع بیکاری به خبرگزاری فارس گفته که تنها ۲۷ درصد جمعیت دارای شغل هستند و به ازای هر فرد شاغل، ۲٫۵ فرد بدون شغل وجود دارد. یا در یک ابراز نگرانی رسمی، معاون اول رئیس جمهور تأکید کرده که «مهم‌ترین مسئله امروز کشور قطعاً مسئله بیکاری و اشتغال است». پرسش اینجاست که چرا با این وجود، «نرخ بیکاری» و «نرخ اشتغال» بازتاب‌دهنده این نگرانی‌ها نیستند.
منظور از «نرخ اشتغال»، نسبت جمعیت شاغل، به جمعیت فعال اقتصادی است؛ و منظور از جمعیت فعال اقتصادی، براساس تعریف مرکز آمار، افراد ۱۰ ساله و بیشتر است که در هفتهٔ قبل از آمارگیری (هفتهٔ مرجع) یا شغل داشته‌اند یا از توان مشارکت در فعالیت‌های اقتصادی برخوردار بوده‌اند.
در محاسبه شاخص‌های بازار کار در ایران، جمعیت فعال اقتصادی، عدد (نسبت) کوچکی از جمعیت در سن کار ایران را شامل می‌شود، به‌طوری‌که در سال ۱۳۹۴ خورشیدی، فقط ۳۸ درصد افراد در سن کار، جزو جمعیت فعال اقتصادی برشمرده شدند.
عمده محاسبات هم دربارهٔ همین ۳۸ درصد انجام می‌شود؛ به عبارت ساده‌تر، تنها افرادی که در این ۳۸ درصد (جمعیت فعال) حضور دارند و فاقد شغل هستند، بیکار محسوب می‌شوند. در نتیجه وضعیت سایر افراد بدون شغل، یعنی آن ۶۲ درصدی که در سن کار هستند، ولی کار نمی‌کنند، در نرخ بیکاری بازتاب پیدا نمی‌کند؛ چون از نظر آماری، فعال اقتصادی محسوب نمی‌شوند.
به همین دلیل نرخ اشتغال بالا می‌رود، چون نرخ اشتغال حاصل تقسیم تعداد شاغلان به جمعیت فعال است و نه تقسیم تعداد شاغلان به جمعیت در سن کار.
با اینکه آمار مربوط به «نرخ اشتغال» و «نرخ بیکاری» نمایانگر تصویر دقیقی از اوضاع نیروی کار ایران نیست، اما این ضعف را تا حدی می‌توان با بررسی آمار «نسبت اشتغال» جبران کرد که شاخص دیگری برای اندازه‌گیری بازار کار است.
«نسبت اشتغال» برخلاف «نرخ اشتغال» از تقسیم تعداد شاغلان به (کل) جمعیت در سن کار به دست می‌آید و به همین دلیل اوضاع بیکاری را دربارهٔ همه شهروندانی که به سن کار رسیده‌اند نشان می‌دهد و میزان جمعیت فعال و و غیرفعال در آن تأثیری ندارد. به همین دلیل اگر دو شاخص «نرخ اشتغال» و «نسبت اشتغال» مورد مقایسه قرار گیرد، بحرانی بودن اوضاع بازار کار در ایران نمایان‌تر می‌شود. جمعیت در سن کار در سال ۱۳۹۴ بیش از ۶۴ میلیون نفر اعلام شده که در گزارش مرکز آمار تنها ۲۴ میلیون نفر از آنها به عنوان جمعیت فعال در نظر گرفته شده‌اند.
براساس اطلاعات مندرج در «نتایج آمارگیری نیروی کار - ۱۳۹۴» که مرکز آمار ایران منتشر کرده و در نمودار شماره ۱ قابل مشاهده است، نرخ اشتغال کشور در این سال، ۸۹ درصد بوده، ولی طبق اطلاعات همین گزارش، نسبت اشتغال کشور، ۳۴ درصد بوده است.
از آنجا که افراد پرشماری از جمعیت در سن کار، در جمعیت فعال شمرده نمی‌شوند، «نرخ اشتغال» بالا و نزدیک ۹۰ درصد گزارش شده است. اما چون «نسبت اشتغال» بازتاب‌دهنده وضعیت تمام جمعیت در سن کار است، مقدار آن نسبت به «نرخ اشتغال» به شدت افت می‌کند و به‌طور نمونه برای سال ۱۳۹۴ معادل ۳۴ درصد می‌شود.
حال اگر شاخص نسبت اشتغال را به تفکیک زنان و مردان بررسی کنیم، از زاویه دیگر از نابرابری شرایط زنان پرده برمی‌دارد و نشان می‌دهد که اوضاع بازار کار زنان بسیار وخیم‌تر از مردان است.
مقایسه شرایط نرخ بیکاری، نرخ اشتغال و نسبت اشتغال برای مردان و زنان
براساس «نتایج آمارگیری نیروی کار - ۱۳۹۴»، نرخ اشتغال مردان ۹۰٫۷ درصد و نرخ بیکاری آنها ۹٫۳ درصد بوده، اما در همین دوره و براساس همین گزارش، نسبت اشتغال مردان ۵۷٫۳ درصد بوده است. همان‌طور که در نمودار شماره ۲ نشان داده می‌شود، در این دوره برای زنان، نرخ اشتغال ۸۰٫۶ درصد و نرخ بیکاری ۱۹٫۴ گزارش شده و نسبت اشتغال زنان ۱۰٫۷ درصد بوده است.
بنابراین در سال ۱۳۹۴ نرخ اشتغال زنان حدود ۱۰ درصد کمتر از مردان و نرخ بیکاری زنان دو برابر مردان بوده است. اما آنچه واقعیت نابرابری بازار کار را به زیان زنان نمایان‌تر می‌کند، نسبت اشتغال است. این شاخص در سال ۹۴ برای زنان در سطح نازل ۱۰٫۷ درصد قرار داشته و بیشتر از ۴۶ درصد پایین‌تر از نسبت اشتغال برای مردان است. به عبارت دیگر تنها ۱۰٫۷ درصد زنان در سن کار در ایران دارای شغل هستند و نزدیک به ۹۰ درصد زنان در سن کار، شغل ندارند. این شاخص گویای حضور کمرنگ زنان در فضای اقتصادی کشور است و مردانه بودن بازار کار ایران را تأیید می‌کند.
-------------
شاخص‌های عمده نیروی کار در جمعیت ۱۰ ساله و بیشتر به تفکیک جنس و استان در نقاط شهری و روستایی و کل کشور در سال ۱۳۹۴