آسیب‌شناسی نشر کتاب در ایران به بهانه نمایشگاه کتاب تهران

این برنامه گزارشی است درباره بیست و هفتمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران که روز شنبه، ۲۰ اردیبهشت، به کار خود بعد از ده روز پایان داد.

بیست و هفتمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران روز شنبه در شرایطی به کار خود پایان داد که انتظارها برای برگزاری نمایشگاهی بهتر از هشت سال ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد را چندان نتوانست برآورده کند.

در گزارش‌هایی که خبرگزاری‌های داخل ایران و از جمله ایسنا منتشر کردند همچنان از بازار کساد کتاب و ناشران ناراضی سخن گفتند. نارضایتی از میزان فروش، مدیریت، نحوه برگزاری و تدارکات نمایشگاه و دیگر نارسایی‌های همیشگی این نمایشگاه سالانه.

آسیب‌شناسی نشر در «نمای دور، نمای نزدیک» را بشنوید

از سویی نه تنها چندین عنوان کتاب نیز از غرفه‌های ناشران حاضر در نمایشگاه به دلایلی چون نداشتن مجوز جمع‌آوری شد، آن هم به‌رغم توصیه حسن روحانی در روز افتتاحیه مبنی بر این که «صاحبان فرهنگ ما نیاز به ارشاد و گشت ارشاد ندارند. تلاش کنیم تا حرمت اهل قلم را نگاه داریم»، نیروی انتظامی تهران با فرستادن گشت ارشاد از همان روز اول با بازدیدکنندگان به دلایلی چون مشکل حجاب برخورد کرد.

در روز پایانی نمایشگاه علی لاریجانی، رئیس قوه مقننه ایران، در نمایشگاه کتاب حاضر شد و تعدادی از ناشران درباره مسائل نشر و کتاب با او گفت‌وگو کردند. آقای لاریجانی نیز در سخنانی با اشاره به چرخه اقتصاد نشر و وضعیت کساد آن در بخشی از سخنانش گفت:

ـ پیشنهاد می‌کنم آن مسئله اصلی که این چرخه اقتصادی نشر هست را مورد توجه جدی قرار دهید که دوستان عزیز، ناشرین، حیات فعالی در این بخش پیدا کنند.

در واقع رئیس مجلس ایران مشکل اصلی نشر و کتاب ایران را چرخه اقتصادی نشر اعلام می‌کند و به عنوان راه حل پیشنهاد می‌دهد که می‌توان بخشی از یارانه تولید در اجرای فاز دوم هدفمندی یارانه‌ها را به ناشرین اختصاص داد. او در توضیح این پیشنهاد می‌گوید با فراز و نشیب‌های موجود ۵۰ هزار میلیارد تومان درآمد برای یارانه‌ها داریم که اگر یک هزارم آن یعنی ۵۰ میلیارد تومان را به ناشرین به عنوان کمک بدهیم ظلمی به عالم وارد نمی‌شود و می‌توان ۵۰ میلیارد تومان را کل مخارج برای بخش نشر در نظر گرفت.

یک کارشناس حوزه کتاب وفرهنگ ایران اما می‌گوید این راه حل آقای لاریجانی ارائه مسـ‌ّکن است برای نادیده انگاشتن مشکلات دیگر.

علی‌اصغر رمضان‌پور، معاون سابق فرهنگی وزارت ارشاد ایران:

من فکر می‌کنم این سخنان آقای لاریجانی بیشتر نوعی دادن حق سکوت و یا آرام‌بخش به گروه محدودی از ناشران هست که هنوز امید دارند با بهره بردن از سهمیه کاغذ و یارانه و این جور مسائل که بیشتر نوعی حمایت اقتصادی هست جلوی متضرر شدن آنها را بگیرد. ولی حتی همان گروه محدود ناشران هم این‌ها را به عنوان دورنمای روشنی برای نشر ایران نمی‌بینند. همین نمایشگاه خودش به خوبی نشان می‌دهد که حتی کتاب‌هایی که وزارت ارشاد مجوز آنها را صادر می‌کند، اجازه حضور در نمایشگاه ندارد. گروه زیادی از ناشران مستقل و تعیین‌کننده فضای فرهنگی ایران اجازه حضور در نمایشگاه ندارند و یا ترجیح می‌دهند که نباشند. امکانات نمایشگاهی در فقیرترین شرایط ممکن تدارک دیده می‌شود. همه این شرایط در کنار این که به قول ناشران می‌بینیم که فضای خرید اغذیه در اطراف نمایشگاه فعال‌تر از فضای خریدن کتاب است، همه این‌ها نشان می‌دهد که با همه تلاش‌هایی که وزارت ارشاد کرده نتوانسته فضای نشر ایران را دگرگون کند.

یک فعال حوزه نشر الکترونیک نیز می‌گوید مشکل اصلی کتاب و نشر در ایران نه کمبود بودجه، بلکه سیاست‌های رسمی حاکم بر این حوزه است.

تینوش نظم‌جو: توی بخش کتاب و بخش نشر مهم‌ترین چیز این نیست که حالا ناشران یک مقدار پول داشته باشند که کتاب چاپ کنند، حتی تعداد بیشتری چاپ کنند. الان ایران همچنان کشوری است که بیشتر از هر کشور دیگری حتی اروپایی کتاب منتشر می‌کند. مشکل اساسی نشر در واقع خواننده است. یعنی کشوری که اختصاص نمی‌دهد بودجه‌ای را برای این که در بخش آموزش و پرورش، توی بخش اطلاع‌رسانی، در بخش کتابخانه‌سازی، راه‌هایی را به وجود بیاورد که مردمش کتابخوان شوند. در صورتی که ما می‌دانیم ایران کشوری هست که تعداد کتابخوانش خیلی کم است. مهم این نیست که چقدر پول می‌خواهند بگذارند. مهم این است که چه کار می‌خواهند بکنند. آیا می‌خواهند جدی فکر کنند یا دوباره یک سری پول، یک سری سوبسید در اختیار ناشران بگذارند و مشکل را از سر خودشان باز کنند.

در جریان دیدار علی لاریجانی از مراسم اختتامیه نمایشگاه کتاب نادر قدیانی رئیس اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران از رئیس مجلس ایران خواست که برای حل مشکل نشر ایران در زمینه معافیت مالیاتی ناشران و کتاب‌فروشان اقدام کند.

علی‌اصغر رمضان‌پور می‌گوید این خواسته‌ها به تنهایی حلال مشکلات نشر ایران نیست:

می‌شود گفت که این حرف حداکثر این که بیانگر بعضی از خواسته‌های جزئی گروهی از ناشران است و بیانگر خواسته‌های اصلی جامعه نشر ایران یعنی خواسته‌های نویسندگان، خواسته‌های پدیدآورندگان آثار یعنی خواسته‌های خوانندگان نیست. بخش عمده نثر را در پدیدآورندگان آثار و خوانندگان آثار دید. وقتی خوانندگان آثار می‌بینند که خواسته آنها برای جلوگیری از تشدید سانسور با بی‌اعتنایی مواجه می‌شود، وقتی خوانندگان کتاب اعتماد خودشان را به کتاب‌هایی که منتشر می‌شوند از دست داده‌اند. وقتی نویسندگان از پیش در فضای خودسانسوری می‌دانند که نمی‌توانند خیلی حرف‌ها را بزنند و به این ترتیب فعالان اصلی حوزه نشر راهی برای سخن گفتن ندارند و فقط سخنان محدود شده به خواسته‌های جزئی بعضی ناشران. بنابراین من فکر می‌کنم آن چه در این جلسات رسمی گفته می‌شود بیانگر مسائل اصلی نشر نیست و بیشتر حاشیه‌ای است برای طفره رفتن از مشکلات اصلی که نشر ما در ایران با آن روبه‌رو است.

با این حال آن چه معضل اصلی فضای کتاب و کتابخوانی ایران است در جریان برگزاری نمایشگاه شاید از زبان خود حسن روحانی رئیس جمهور عنوان شد. جایی که در مراسم افتتاحیه گفت:

این دولت در پی سانسور دولتی نیست. باید تشخیص خوب و بد را به صاحب‌نظران واقعی و انجمن‌ها و اصحاب قلم و فکر واگذار کنیم و بدانیم هیچ کس در ممیزی بالاتر از وجدان عمومی و افکار عمومی نیست. زمینه را برای نوشتن بهتر و آرام‌تر و آسان‌تر و بدون دغدغه... بگذاریم آن چه در دل وجود دارد و در اندیشه وجود دارد بر روی صفحه کاغذ خودنمایی کند.

این در حالی است که حتی وزیر ارشاد علی جنتی که خود در ابتدای نشستنش بر مسند وزارت ارشاد گفته بود که سانسور کتاب پیش از مرحله چاپ را حذف خواهد کرد، بعد از مدتی این قول را پس گرفت و از غیرعملی بودن آن سخن گفت.

از سویی هستند کسانی که معتقدند در شرایط فعلی نظام سیاسی ایران واقع‌بینانه آن است که حذف سانسور غیرممکن است و تنها می‌توان همین نظام سانسور را قانون‌مند کرد. این عقیده‌ای است که معاون سابق وزارت ارشاد آن را رد می‌کند.

علی‌اصغر رمضان‌پور: این نگاه نگاه واقع‌بینانه نیست. این نگاه نگاه بسیار محافظه‌کارانه ای است. به این دلیل که ما از یک شرایط آرمانی آزادی حرف نمی‌زنیم. از یک شرایط آرمانی برابری حقوق ناشران و نویسندگان حرف نمی‌زنیم. ما داریم در مورد حداقل‌‌هایی حرف می‌زنیم که تا همین چند سال پیش در ایران امکان‌پذیر بوده. یعنی ما لازم نیست برای این که مسئله سانسور را از این بحران شدید خودش برداریم، بیاییم رژیم سیاسی را در ایران عوض کنیم. در همین رژیم در همین شرایط می‌شود منصفانه‌تر عمل کرد. می‌شود دامنه سانسور را تا این حد تنگ نگرفت. می‌شود به همین وزارت ارشاد بسنده کرد و ده تا دستگاه امنیتی را نگذاشت بالای سر ناشران و نویسندگان و آن وقت ما خواهیم دید که چه ظرفیت‌های گسترده‌ای در ایران وجود دارد.

نمایشگاه کتاب تهران بیست و هفت سال است که با مشکلاتی در صورت و در ساختار خود که به گفته کارشناسان بازتابی از روح و سیاست‌های حاکم بر فضای نشر و کتاب ایران است برگزار شده است، مشکلاتی که به نظر می‌رسد تنها عمیق و عمیق‌تر شده‌اند.