مذاکرات کارشناسی برای یافتن راه‌های اجرای توافق شش ماهه اتمی با گروه ۱+۵ در فاصله یک روز بعد از بازدید بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از کارخانه تولید آب سنگین اراک، در وین آغاز شده است.
به نظر می‌رسد ایران تا حصول اطمینان از دریافت امتیازهای مورد انتظار، آماده همکاری گسترده‌تر با آژانس نیست، در حالی که سرعت بخشیدن به همکاری‌های فنی با آژانس می‌تواند با حداقل هزینه خطر شکست توافق موقت ۲۴ نوامبر را کاهش دهد.
ایران اجازه بازدید از کارخانه تولید آب سنگین در اراک را در چارچوب بیانه مشترکی با آمانو صادر کرده که بازدید تشریفاتی و بی‌اهمیت از معدن اورانیوم گچین نیز بخشی از آن محسوب می‌شود.
طرح ایجاد کارخانه تولید آب سنگین در زمان رضا امراللهی، رئیس پیشین سازمان انرژی اتمی جمهوری اسلامی، در ابتدای دهه هفتاد شمسی با نظارت احمد قریب پیگیری شد. مورد مصرف آب سنگین عموما در رآکتورهای اتمی موسوم به آب سنگین است. در این رآکتورها آب سنگین وظیفه‌دار کند کردن حرکت نوترونی ناشی از سوختن اورانیوم در کوره و خنک کردن آن است.
ظرفیت اولیه این کارخانه در ایران که اینک حدود ده سال از فعالیت تولیدی آن می‌گذرد ۸ تن در سال و ظرفیت کنونی آن اندکی بیش از ۱۰ تن در سال است که از میزان مورد نیاز رآکتور ۴۰ مگاواتی آب سنگین اراک بسیار بیشتر به نظر می‌رسد.
یکی از دلایل عمده تولیدات بدون مصرف کنونی آب سنگین در ایران تاخیر در ساختن رآکتور آب سنگین اراک است که چینی‌ها با وجود تعهدات اولیه از کمک به ایران در این زمینه سرباز زدند، و در نتیجه تولید آب سنگین از مصرف در رآکتور اتمی تکمیل نشده اراک پیشی گرفت.
طی سال‌های اخیر اصرار آژانس دریافت نقشه‌های ساخت رآکتور آب سنگین اراک بوده ونه بازدید از کارخانه تولید آب سنگین در آن شهر. وجود کارخانه تولید آب سنگین در اراک، در کنار مرکز یوسی‌اف اصفهان و کارخانه غنی‌سازی اورانیوم در نطنز، تا سال ۲۰۰۲ پنهان نگاه داشته شده بود.
مذاکرات کارشناسی و بازدیدها
هدف از انجام مذاکرات کارشناسی اتمی روشن ساختن نحوه بده و بستان‌هایی است که طرف‌های مذاکره پیرامون کلیات آن در ژنو-۲ به توافق رسیده‌اند.
قرار است سند توافق تا پایان ماه جاری مسیحی و حداکثر نیمه ماه ژانویه آینده شکل رسمی به خود بگیرد. با وجود حصول توافق پیرامون کلیات، جزئیات آن تاکنون به صورت رسمی انتشار نیافته و ایران ترجیح می‌دهد تا روشن شدن دقیق موارد بده و بستان‌ها مفاد آن انتشار نیابد.
نکته‌ای که شاید مذاکره‌کنندگان جمهوری اسلامی، به‌ویژه طراحان راهبردی مذاکرات شاید چندان به آن نپرداخته‌اند، تاثیر گشاده‌دستی‌های حساب‌شده در بده و بستان‌های سیاسی بااهمیت است، مانند خریدن قهوه و فرستادن گل برای فروشنده‌ای که قرار است خانه او را خریداری کنید، ولی قطعیت یافتن معامله هنوز در گرو چانه‌زنی های بسیار است.
مذاکرات فنی ایران با آژانس در مقایسه با اهمیت توافق شش ماهه کنونی که قرار است به سازش بزرگ‌تر در پایان یک سال منجر شود، معادل ارزش کیک و قهوه در مقایسه با ارزش ملک مورد معامله است و پرداخت سخاوتمندان هزینه آن برداشتن یک گام دوستانه، با تاثیر روانی مشخص، به سمت دیگر معامله.
آینده مذاکرات سیاسی
اگر چه مذاکرات سیاسی ۲۴ نوامبر ژنو با گروه ۱+۵ به یک توافق موقت منتهی شده، اما این توافق تنها به مثابه تاج کوه یخی است از مشکلات اجرایی در راه رسیدن به مرحله نهایی. در مرحله نهایی آمریکا و اروپا انتظار دارند دندان اتمی ایران را کشیده ببینند. ایران با اعلام خط قرمزهایی بر حفظ بخش‌های حساس برنامه توسعه اتمی خود همچنان اصرار می‌ورزد.
در چنین حال و هوایی ارزیابی بیش از ۵۰ درصد بخت به نتیجه رسیدن نهایی مذاکرات در پایان یک سال و اندی آینده خوش‌خیالی محض است، و البته ندیدن تمامی فرصت‌های موجود برای رسیدن موفق به انتهای خط نیز نهایت بدبینی است. آن چه بخت مذاکرات را برای رسیدن به نتیجه‌ای ملموس افزایش خواهد داد، ایجاد فضای اعتماد متقابل و همچنین طرح روابط شخصی با طرف‌های گفت‌وگو است، روشی که ظریف با درایت آن را در ژنو و پیشتر در نیویورک مورد استفاده قرار داد و در نتیجه مانع از شکست مذاکرات در گام اول شد.
کنگره آمریکا طرح اعمال تحریم‌های تازه علیه ایران را، علی‌رغم مخالفت دولت آمریکا همچنان در دست بررسی دارد به این ترتیب که در صورت به نتیجه نرسیدن توافق موقت، از ماه ژوئن سال ۲۰۱۴ (پایان شش ماه) به مورد اجرا گذاشته شود. جواد ظریف روز گذشته تهدید کرد که تصویب هر نوع تحریم تازه علیه ایران (مشروط یا قطعی) می‌تواند توافق موقت را در خطر قرار دهد.
حضور روز چهارشنبه سرگی لاوروف، وزیر خارجه روسیه، در تهران تنها محدود به مناسبات دوجانبه، و برگزاری کنفرانس ژنو ۲ برای رسیدگی به مسائل سوریه و آینده رژیم اسد نیست. یک بخش کلیدی مذاکرات لاوروف در تهران متوجه مذاکرات سیاسی با گروه ۱+۵ و نحوه برداشتن موانع تا رسمیت یافتن متن توافق موقت است.
در حالی که ساعت هزینه‌های تحریم با رقم تا ۴۰۰ میلیون دلار در روز همچنان در حال کار کردن است، تهران با تدارک و گشاده‌دستی بیشتر می‌تواند پیشرفت در مذاکرات فنی با آژانس را وسیله تحکیم مبانی توافق موقت اتمی و اجرایی ساختن مفاد آن از ابتدای ماه مسیحی آینده قرار دهد.
به نظر می‌رسد ایران تا حصول اطمینان از دریافت امتیازهای مورد انتظار، آماده همکاری گسترده‌تر با آژانس نیست، در حالی که سرعت بخشیدن به همکاری‌های فنی با آژانس می‌تواند با حداقل هزینه خطر شکست توافق موقت ۲۴ نوامبر را کاهش دهد.
ایران اجازه بازدید از کارخانه تولید آب سنگین در اراک را در چارچوب بیانه مشترکی با آمانو صادر کرده که بازدید تشریفاتی و بی‌اهمیت از معدن اورانیوم گچین نیز بخشی از آن محسوب می‌شود.
طرح ایجاد کارخانه تولید آب سنگین در زمان رضا امراللهی، رئیس پیشین سازمان انرژی اتمی جمهوری اسلامی، در ابتدای دهه هفتاد شمسی با نظارت احمد قریب پیگیری شد. مورد مصرف آب سنگین عموما در رآکتورهای اتمی موسوم به آب سنگین است. در این رآکتورها آب سنگین وظیفه‌دار کند کردن حرکت نوترونی ناشی از سوختن اورانیوم در کوره و خنک کردن آن است.
ظرفیت اولیه این کارخانه در ایران که اینک حدود ده سال از فعالیت تولیدی آن می‌گذرد ۸ تن در سال و ظرفیت کنونی آن اندکی بیش از ۱۰ تن در سال است که از میزان مورد نیاز رآکتور ۴۰ مگاواتی آب سنگین اراک بسیار بیشتر به نظر می‌رسد.
یکی از دلایل عمده تولیدات بدون مصرف کنونی آب سنگین در ایران تاخیر در ساختن رآکتور آب سنگین اراک است که چینی‌ها با وجود تعهدات اولیه از کمک به ایران در این زمینه سرباز زدند، و در نتیجه تولید آب سنگین از مصرف در رآکتور اتمی تکمیل نشده اراک پیشی گرفت.
طی سال‌های اخیر اصرار آژانس دریافت نقشه‌های ساخت رآکتور آب سنگین اراک بوده ونه بازدید از کارخانه تولید آب سنگین در آن شهر. وجود کارخانه تولید آب سنگین در اراک، در کنار مرکز یوسی‌اف اصفهان و کارخانه غنی‌سازی اورانیوم در نطنز، تا سال ۲۰۰۲ پنهان نگاه داشته شده بود.
مذاکرات کارشناسی و بازدیدها
هدف از انجام مذاکرات کارشناسی اتمی روشن ساختن نحوه بده و بستان‌هایی است که طرف‌های مذاکره پیرامون کلیات آن در ژنو-۲ به توافق رسیده‌اند.
قرار است سند توافق تا پایان ماه جاری مسیحی و حداکثر نیمه ماه ژانویه آینده شکل رسمی به خود بگیرد. با وجود حصول توافق پیرامون کلیات، جزئیات آن تاکنون به صورت رسمی انتشار نیافته و ایران ترجیح می‌دهد تا روشن شدن دقیق موارد بده و بستان‌ها مفاد آن انتشار نیابد.
نکته‌ای که شاید مذاکره‌کنندگان جمهوری اسلامی، به‌ویژه طراحان راهبردی مذاکرات شاید چندان به آن نپرداخته‌اند، تاثیر گشاده‌دستی‌های حساب‌شده در بده و بستان‌های سیاسی بااهمیت است، مانند خریدن قهوه و فرستادن گل برای فروشنده‌ای که قرار است خانه او را خریداری کنید، ولی قطعیت یافتن معامله هنوز در گرو چانه‌زنی های بسیار است.
مذاکرات فنی ایران با آژانس در مقایسه با اهمیت توافق شش ماهه کنونی که قرار است به سازش بزرگ‌تر در پایان یک سال منجر شود، معادل ارزش کیک و قهوه در مقایسه با ارزش ملک مورد معامله است و پرداخت سخاوتمندان هزینه آن برداشتن یک گام دوستانه، با تاثیر روانی مشخص، به سمت دیگر معامله.
آینده مذاکرات سیاسی
اگر چه مذاکرات سیاسی ۲۴ نوامبر ژنو با گروه ۱+۵ به یک توافق موقت منتهی شده، اما این توافق تنها به مثابه تاج کوه یخی است از مشکلات اجرایی در راه رسیدن به مرحله نهایی. در مرحله نهایی آمریکا و اروپا انتظار دارند دندان اتمی ایران را کشیده ببینند. ایران با اعلام خط قرمزهایی بر حفظ بخش‌های حساس برنامه توسعه اتمی خود همچنان اصرار می‌ورزد.
در چنین حال و هوایی ارزیابی بیش از ۵۰ درصد بخت به نتیجه رسیدن نهایی مذاکرات در پایان یک سال و اندی آینده خوش‌خیالی محض است، و البته ندیدن تمامی فرصت‌های موجود برای رسیدن موفق به انتهای خط نیز نهایت بدبینی است. آن چه بخت مذاکرات را برای رسیدن به نتیجه‌ای ملموس افزایش خواهد داد، ایجاد فضای اعتماد متقابل و همچنین طرح روابط شخصی با طرف‌های گفت‌وگو است، روشی که ظریف با درایت آن را در ژنو و پیشتر در نیویورک مورد استفاده قرار داد و در نتیجه مانع از شکست مذاکرات در گام اول شد.
کنگره آمریکا طرح اعمال تحریم‌های تازه علیه ایران را، علی‌رغم مخالفت دولت آمریکا همچنان در دست بررسی دارد به این ترتیب که در صورت به نتیجه نرسیدن توافق موقت، از ماه ژوئن سال ۲۰۱۴ (پایان شش ماه) به مورد اجرا گذاشته شود. جواد ظریف روز گذشته تهدید کرد که تصویب هر نوع تحریم تازه علیه ایران (مشروط یا قطعی) می‌تواند توافق موقت را در خطر قرار دهد.
حضور روز چهارشنبه سرگی لاوروف، وزیر خارجه روسیه، در تهران تنها محدود به مناسبات دوجانبه، و برگزاری کنفرانس ژنو ۲ برای رسیدگی به مسائل سوریه و آینده رژیم اسد نیست. یک بخش کلیدی مذاکرات لاوروف در تهران متوجه مذاکرات سیاسی با گروه ۱+۵ و نحوه برداشتن موانع تا رسمیت یافتن متن توافق موقت است.
در حالی که ساعت هزینه‌های تحریم با رقم تا ۴۰۰ میلیون دلار در روز همچنان در حال کار کردن است، تهران با تدارک و گشاده‌دستی بیشتر می‌تواند پیشرفت در مذاکرات فنی با آژانس را وسیله تحکیم مبانی توافق موقت اتمی و اجرایی ساختن مفاد آن از ابتدای ماه مسیحی آینده قرار دهد.