متعاقب عقب‌نشینی باورنکردنی ارتش عراق در روزهای اول حملات داعش، اکنون یکان‌های زمینی این کشور با اتخاذ موضعی تهاجمی تلاش گسترده‌ای را برای باز پس‌گیری شهرها و نقاط استراتژیک شمال عراق آغاز کرده‌اند.
در این راستا، اولین گام عملیاتِ روز ۳ تیر برای بیرون راندن پیکارجویان داعش از شهر تکریت بود که با شرکت یکان‌های زمینی و شبه نظامیان با استفاده از خودروهای زرهی و هلی‌کوپترهای تهاجمی صورت گرفت. طی این عملیات، کماندوهای عراقی در حوالی دانشگاه تکریت صدمات شدیدی را متحمل شدند و ستون‌های زرهی نیز در اثر مقاومت سرسختانه داعش و دیگر گروه‌ها ی پیکارجو از نزدیک شدن به شهر بازماندند.
در پی این ناکامی، نیروهای دولتی با قطع آب و برق شهر ۲۰۰ هزار نفری تکریت و کوبیدن مواضع داعش با بمباران و آتش توپخانه، بی آن که مستقیماً با پیکارجویان درگیر شوند، به انتظار فرار افراد غیرنظامی از این شهر نشسته‌اند تا بعداً مواضع پیکارجویان را محاصره کنند.
مقام‌های نظامی عراق با استفاده از این تاکتیک، که در سوریه و به ابتکار مشاوران نظامی سپاه به کار گرفته شد، امیدوارند که استان صلاح‌الدین به مرکزیت تکریت را از دست داعش خارج کنند. به رغم این خوش‌بینی، مقام‌های عراقی گفته‌اند که آزادسازی موصل بسیار مشکل خواهد بود.
مارتین دمپسی، رئیس ستاد مشترک ارتش آمریکا، به تازگی در گفتگویی با خبرنگاران در محل وزارت دفاع آمریکا (پنتاگون) گفت، احتمال نمی‌رود که عراق بدون کمک بتواند سرزمین‌های از دست رفته را از پیکارجویان داعش بازستاند.
اختلافات گروه‌ها، واگرایی اهداف استراتژیک
در حالی که داعش و گروه‌هایی که در کنار آن می‌جنگند، یک هدف مشترک دارند و آن برکناری نوری مالکی است، اختلافات و اهداف متناقض آنها را نیز نمی‌توان نادیده گرفت. در حالی که هدف داعش گسترش جنگ فرقه‌ای و مذهبی در منطقه خاورمیانه و احیای خلافت در سرزمین‌های اسلامی است، "ارتش اسلامی عراق"، "ارتش نقش‌بندی" ، طوایف استان انبار و یا دیگر گروه‌های سنی اهداف ویژه خود را دنبال می‌کنند و برای بعثی‌ها تصرف بغداد و تثبیت قدرت‌شان ارجحیت دارد.
در طول چند هفته گذشته این اختلافات در چند مورد آشکار شد و حتی در مواردی به درگیری‌های بین‌گروهی نیز انجامید. گزارش‌ها حاکی است که در خلال عملیات نیروهای دولتی در تکریت شماری از طوایف عراقی این نیروها را یاری داده‌اند. این تغییر موضع می‌تواند در اثر دخالت‌های سخت‌گیرانه داعش در امور داخلی این طوایف و یا ناشی از فرصت‌طلبی آنها باشد که بی‌سابقه نیست. این طوایف در گذشته با دولت نوری مالکی همکاری کردند. به همین سبب، نخست وزیر عراق چهارشنبه ۱۱ تیر در یک برنامه تلویزیونی اعلام کرد: «طوایفی که با دولت در جنگ بوده‌اند عفو می‌شوند جز کسانی که دست‌شان به خون نظامیان عراقی آلوده است"»
خلیفه خودخوانده، ابوبکر بغدادی، هفته پیش با تاکید به این که هیچ عملی بهتر از جهاد نیست از «سربازان دولت اسلامی» خواست که با همه توان‌شان بجنگند. او می‌داند که پیروزی در میدان نبرد برای اعضا و هواداران سنی و جوان داعش جذابیت دارد. ابوبکر بغدادی آگاه است که او تنها در سایه پیروزی‌های نظامی چشمگیر و دور از انتظار می‌تواند موقعیتش در سرزمین‌های تصرف شده را تثبیت کرده و اطمینان حاصل کند که هم‌پیمانانش از جمله طوایف سنی، بعثی‌ها و نظامیان سابق زمان صدام، راه و رهبر دیگری را انتخاب نخواهند کرد و تغییر عقیده نخواهند داد.
به همین سبب، داعش در اقدامی پیشگیرانه از گروه‌های همراه و هم‌پیمان خود خواسته است که وفاداری خود را به خلیفه اعلام کنند و سلاح‌های خود را به زمین گذارند.
اختلافات بین گروه‌ها و واگرایی اهداف آنها برای مبارزه با نیروی‌های دولتی یکی از نقاط ضعف آنها است که با گذشت زمان می‌تواند به تضعیف یا حتی سلب حمایت سنی‌ها از این گروه‌ها بینجامد و نوری مالکی امیدوار است که از این واگرایی به نفع خود استفاده کند.
احیای نیروی هوایی
نیروی هوایی این کشور که زمانی یکی از مهم‌ترین نیروهای هوایی در منطقه بود، قبل از حمله آمریکا در ۲۰ مارس ۲۰۰۳، از نظر تعمیر و نگهداری و آمادگی عملیاتی وضع اسفناکی داشت، به طوری که عراق حتی نتوانست یک فروند از هواپیماهای خود را علیه نیروی‌های آمریکایی و متحدانش به پرواز درآورد. شماری از جنگنده‌های این نیرو در حین حمله آمریکا نابود شدند و بقیه پس از سقوط رژیم بعث عراق و انحلال ارتش صدام اوراق شده یا نابود گردیدند.
نیروی هوایی جدید عراق، ده سال پیش، در سال ۲۰۰۴، با ۳۵ نفر پرسنل کار خود را آغاز کرد. در حال حاضر این نیرو هواپیمای جنگنده و یا بمب‌افکن برای خط اول جبهه ندارد و شمار هلی‌کوپترهای تهاجمی آن محدود است و اضافه بر این مهمات و سلاح‌های هوشمند و دقیق در اختیار ندارد.
به همین سبب نوری مالکی با آگاهی از ضعف‌های مشهود نیروی هوایی عراق، به کشورهایی روی آورده است که در اسرع وقت بتوانند نیازمندهای فوری ارتش عراق را تامین کنند.
کمک‌های هوایی روسیه و ایران
روسیه در پاسخ به درخواست کمک نوری مالکی، ۱۲ فروند سوخوی ۲۵ (موسوم به فراگ فوت در ناتو) از رده خارجِ خود را در اختیار عراق قرار داده است.
به گزارش «موسسه ارزیابی‌های استراتژیک» در آمریکا موسوم به "استراتفور"، این هواپیماها شنبه ۷ تیر به وسیله هواپیماهای غول پیکر ترابری استراتژیک An-124 آنتونوف (موسوم به کاندور در ناتو) به پایگاه هوایی تاجی در نزدیک بغداد حمل شده‌اند. به گزارش همین موسسه، گفت و گوی عراق با بلاروس و جمهوری چک برای دریافت هواپیماهای مشابه ادامه دارد. جمهوری چک اخیراً هواپیماهای سوخوی ۲۵ خود را از رده خارج کرده است.
از آنجا که پرسنل نیروی هوایی جدید عراق آشنایی چندانی با هواپیماهای سوخوی ۲۵ ندارند، خلبانی و تعمیر و نگهداری این هواپیما تا آموزش و آماده شدن خلبانان و تکنیسین‌های عراقی با روس‌ها خواهد بود. دولت بغداد شماری از خلبانان زمان صدام را که با این گونه جنگنده‌ها پرواز کرده‌اند به خدمت فراخوانده است. این که این خلبانان اخراجی به درخواست دولت پاسخ بدهند و آمادگی پرواز با این هواپیما را داشته باشند، جای سوال دارد.
در پی اعزام این هواپیماها از سوی روسیه، به گزارش «موسسه بین‌المللی مطالعات استراتژیک» لندن، ایران نیز روز سه‌شنبه، ۱۰ تیرماه، هفت فروند هواپیمای سوخوی ۲۵ به عراق فرستاد که در پایگاه هوایی امام علی در نزدیکی شهر ناصریه در جنوب عراق به زمین نشستند. دولت صدام حسین این هواپیماها را در سال ۱۹۹۱ پیش از عملیات طوفان صحرا برای آزادسازی کویت به ایران انتقال داده بود تا از حمله نیروهای ائتلاف جهانی به رهبری آمریکا در امان بمانند.
کوتاهی آمریکا در تحویل اف ۱۶؟
در چند هفته گذشته نوری مالکی و دیگر مقام‌های عراقی بارها از نقش ضعیف آمریکا در قبال عراق انتقاد کرده‌اند و از کاخ سفید خواسته‌اند که توافق‌نامه امنیتی امضا شده میان بغداد و واشینگتن را از طریق حمایت نظامی از نیروهای دولتی عراق در مقابله با گروه داعش اجرا کند.
نوری مالکی در مصاحبه‌ای با بخش عربی بی‌بی‌سی اعلام کرد از انتظار برای رسیدن هواپیماهای اف ۱۶ آمریکا خسته شده و امیدوار است هواپیماهای سوخوی روسیه نتایج را در میدان جنگِ نیروهای نظامی عراق با داعش تغییر دهند. نخست وزیر عراق به طور تلویحی آمریکا را مسئول بخشی از تحولات اخیر در عراق دانسته است، چرا که به گفته وی اگر پوشش هوایی وجود داشت یکان‌های زمینی ارتش عراق موفقیت بیشتری در نبرد با داعش کسب می‌کردند.
مالکی روند تحویل جنگنده‌های اف ۱۶ آمریکا به عراق را بسیار طولانی خوانده و گفت: «بی‌پرده می‌گویم که در امضای قرارداد [با آمریکا] فریب خوردیم ... و عراق باید به جای خرید جت‌های آمریکایی از بریتانیا، فرانسه و روسیه تجهیزات هوایی می‌خرید.»
عراق در دو مرحله جمعاً ۳۶ فروند جنگنده اف ۱۶ از نوع IQ به آمریکا سفارش داد (۱۸ فروند در سپتامبر ۲۰۱۱ به ارزش ۳ میلیارد دلار و ۱۶ فروند دیگر در اکتبر ۲۰۱۲). به موازات این، عراق بر پایه قراردادی که با آمریکا منعقد کرد در آینده نزدیک، هلی‌کوپترهای تهاجمی آپاچی و موشک‌های هل‌فایر (موشک‌های هوا به زمینِ ضد زرهِ هدایت‌شونده) نیز از آمریکا دریافت خواهد کرد.
کاخ سفید انتقادهای مالکی را وارد نمی‌داند و آدمیرال جان کربی، سخنگوی پنتاگون، جمعه ۶ تیر، گفت که چگونه می‌توان از کندکاری آمریکا سخن به میان آورد، در حالی که قرار است تحویل تدریجی این هواپیماها از ماه سپتامبر ۲۰۱۴ آغاز شود.
بر پایه توافق بین دو کشور، آمریکا از ماه سپتامبر به بعد، هر ماه دو فروند اف ۱۶ به عراق تحویل خواهد داد و انتظار می‌رود که تا پایان سال ۲۰۱۵ میلادی تمام ۳۶ فروند اف ۱۶ خریداری شده به نیروی هوایی عراق ملحق شود. عراق در نظر دارد که این هواپیماها را در پایگاه شکاری "بلد" در ۸۰ کیلومتری شمال بغداد مستقر کند و به همین جهت کارِ آماده‌سازی این پایگاه را برای پذیرفتن این جنگنده‌ها به پیمانکاران آمریکایی سپرده شده است. اما این پیمانکاران با توجه به پیشروی‌های داعش و به دلایل امنیتی، صدها تن از کارکنان خود را از این پایگاه خارج کرده و به بغداد انتقال داده‌اند.
البته تحویل این هواپیماها به منزله پایان کار نیست. عراق به رادارهای تجسسی و کسب توانایی در زمینه فرماندهی و کنترل نیاز دارد تا بتواند با تلفیق این هواپیماها با دیگر سلاح‌ها و سامانه‌ها، نهایت بهره را از آنها ببرد. جدا از این آموزش خلبانان و پرسنل تعمیر و نگهداری این هواپیماهای پیشرفته نیاز به زمان دارد.
عراق تاکنون ۱۸ نفر از ۵۴ نفر لازم برای خلبانی هواپیماهای اف ۱۶ را به آمریکا اعزام کرده است و برپایه گزارش روزنامه واشینگتن پست در۳ ژوئیه سال جاری، فقط دو نفر دوره کامل آموزشی را به پایان رسانده‌اند و آموزش سایر دانشجویان کماکان ادامه دارد.
مشکلات آزادسازی مناطق تصرف شده
عراق تا تبدیل نیروی هوایی خود به عنوان یک نیروی بالنسبه کارآمد راه درازی در پیش دارد. به باور برخی از کارشناسان آمریکایی، عراق تا قبل از سال ۲۰۲۰ نمی‌تواند از حریم هوایی خود دفاع کند.
فقدان تهدید هوایی از سوی ارتش عراق، به داعش و دیگر گروه‌های پیکارجو اجازه داد که در روزهای نخستین حمله با استفاده از خودروهای مجهز به سلاح‌های نیمه‌سنگین و سنگین با سرعتی برق‌آسا به پیشروی خود به طرف بغداد ادامه دهند. به‌کارگیری هواپیماهای سوخوی دریافتی از روسیه و ایران به شرطی که با پروازهای شناسایی و تجسسی و جمع‌آوری اطلاعات و شناخت کافی از محل تجمع و تردد گروه‌های پیکارجو توام باشد، می‌تواند ضمن دادن پوشش هوایی به یکان‌های دولتی صدمات شدیدی را به داعش وارد کند. در حال حاضر آمریکا با پروازهای روزانه و مکرر هواپیماهای تجسسی با خلبان و بی‌خلبان بر فراز عراق و مشاوران نظامی‌اش در بغداد، دولت نوری مالکی را یاری می‌دهد. به گزارش رسانه‌های غربی، ایران نیز پهپاد‌های خود را برای مبارزه با داعش بر فراز عراق به پرواز درآورده است.
به‌رغم اهمیت به‌سزایی که کمک‌های هوایی روسیه و ایران و آمریکا می‌تواند در پیشبرد عملیات علیه داعش داشته باشد ولی تجربه نشان داده است که توان هوایی ورق برگردان و چاره همه مشکلات نیست. سرنوشت نهایی نبرد را یکان‌های زمینی تعیین می‌کنند و اظهارات نوری مالکی که با خوش‌بینی تمام در آستانه دریافت سوخوهای روسی گفته بود «ان‌شاالله در عرض یک هفته این نیروی [هواپیماها] تاثیرگذار، لانه‌های تروریست‌ها را نابود خواهد کرد» محقق نخواهد شد. تجربه حضور نظامی چند ساله آمریکا در عراق نشان داد که پیکارجویان و شورشیان مانند داعش با تبدیل نیروی‌های خود به گروه‌های کوچک با توان بالای تحرک و متفرق شدن در بین مردم غیر نظامی می‌توانند قدرت آتش و توان هوایی طرف مقابل را بی‌اثر کنند.
با این حال دولت مالکی سعی دارد که با بسیج بیشتر گروه‌های شیعه شبه نظامی و تقویت یکان‌های زمینی و خریدن هواپیما و هلی‌کوپترهای تهاجمی و دریافت کمک‌های نظامی از آمریکا و ایران داعش را دفع کند. جدا از مسائل حاد سیاسی در عراق و عدم انعطاف مالکی بر سر تقسیم قدرت که به مبارزه علیه داعش و یکپارچگی عراق سایه افکنده است، ادامه اختلافات ایدئولوژیکی و واگرایی اهداف استراتژیک بین داعش و دیگر گروه‌های پیکارجو می‌تواند شانس موفقیت نظامی نیروهای دولتی را افزایش دهد، ولی بازستاندن همه مناطقی که به تصرف پیکارجویان درآمده است، کاری بس مشکل خواهد بود.