پایگاه داده باز ایران،پروژه نوآوری است برای جمع‌آوری داده‌های مربوط به ایران در یک جا و ارائه آن‌ها در قالب‌هایی که به راحتی قابل دسترس باشند. رادیو فردا با همکاری این نهاد مجموع مقالاتی را منتشر می‌کند که نخستین آن با عنوان ایرانی‌ها از چه می‌میرند؟هفته گذشته منتشر شد. سومین مقاله به شرح زیر است.
«عوامل بد تعریف شده و مبهم» عنوانی است که در آمارهای رسمی برای توصیف دلیل نزدیک به ۶ درصد از مرگ و میر اهالی استان تهران در سال ۱۳۹۳ استفاده شده است.
در مقایسه با سایر استان‌های کشور، پایین بودن این آمار نشان از تمرکز امکانات پزشکی در استان تهران و توانایی تشخیص و گزارش دلایل فوت و دقت در ثبت این دلایل دارد.
اما این ۶ درصد در تمام نقاط استان تهران یکسان نیست. در حالی که در شهرستان فیروزکوه در نزدیک به ۳۱ درصد از اسناد فوتی از عنوان «عوامل بد تعریف شده و مبهم» استفاده شده است، در کلان‌شهر تهران سهم آن به ۵.۶ درصد کاهش یافته و در شهرستان کوچک و تازه تاسیس پردیس «صفر» بوده است. در ۱۶ شهرستان استان تهران تفاوت سهم این عامل چشمگیر بوده و حاکی از عدم توزیع یکسان امکانات و نداشتن نظام ثبت دقیق علل فوت است.
نمودار ۱- سهم «علائم و حالات بد تعریف شده» از مجموع اسناد فوت در شهرستان‌های استان تهران- سال ۱۳۹۳
«سازمان ثبت احوال» متولی جمع‌آوری و انتشار آمار و دلایل مرگ ومیر بر اساس گزارش‌های فوت است. مراجع ذیربط نظیر سازمان علوم پزشکی، به «نارسایی» در جمع‌آوری و انتشار عوامل مرگ و میر در ایران اشاره دارند.
این سازمان و مراجع مشابه علت این نارسایی‌ها را کم‌شماری، ثبت نادقیق و یا تعاریف مختلف می‌دانند. این سه علت در نبود سامانه‌های اداری یکپارچه و عدم بهره‌مندی از امکانات مربوط به بهداشت و درمان بروز می‌کنند.
در سال ۱۳۹۳ در برخی استان‌های کشور مثل اردبیل، هرمزگان، گلستان، کردستان و گیلان، بیش از ۲۰ درصد دلایل مرگ و میر تحت عنوان «عوامل بد تعریف شده و مبهم» گزارش شده بود. در برخی استان‌های دیگر هم که سهم این عنوان پایین‌تر است، سهم عنوان «نامعلوم» نسبتا بالاست.
با مرور آمار مربوط به دلایل مرگ و میر ذیل عنوان «دلایل بد تعریف شده و مبهم» در استان تهران، می‌بینیم که در شهرری در مجاورت تهران و برخوردار از بسیاری از امکانات پایتخت، با وجود نزدیک به ۷۰ درصد جمعیت روستایی، بازهم عامل مرگ مبهم کمتر از ۶ درصد است. اما هرچه از تهران دورتر می‌شویم یا سطح درآمد‌ها کاهش می‌یابد سهم ابهام در دلیل فوت افزایش می‌یابد. فیروزکوه در شرق، پیشوا در جنوب و رباط کریم در جنوب غرب استان تهران نمونه‌های خوبی برای درک این موضوع هستند.
در این میان البته شهرستان شمیرانات در مجاورت تهران نیز مثال نقضی است. سهم عامل مبهم در این شهرستان نزدیک ۱۰ درصد است که شاید دلیل آن تمرکز ۴۶ درصدی مردم شمیرانات در روستاها باشد. شهرستان شمیرانات که عموم مردم آن را با مناطقی نظیر تجریش و لواسان می‌شناسند، نزدیک به ۱۰۰ روستا دارد.
بر اساس آنچه گفته شد، به نظر می‌رسد که عوامل زیر روی میزان سهم «عوامل مبهم و بد تعریف شده» اثرگذار باشند و هم‌زمان هر یک از این عوامل می‌تواند روی عوامل دیگر تاثیر مثبت یا منفی داشته باشند:
- فاصله تا مرکز استان یعنی تهران
- نوع بافت شهرستان‌ها و نوع سکونت (شهری‌روستایی)
- میزان دسترسی به امکانات شهری
- وضعیت معیشتی و سطح درآمد
وابستگی عوامل فوق به میزان گستردگی عوامل مبهم مرگ و میر نشان از فقدان نظام یکپارچه ثبت دقیق اطلاعات مرگ و میر در مناطق مختلف دارد. نظامی که بتواند امکانات برابر بهداشت و درمان را برای مناطق متفاوت از نظر بافت، سطح معیشت و فاصله تا مرکز فراهم کند.
این گزارش با استفاده از داده‌های پایگاه داده باز ایران نوشته شده است.
توضیح: در تهیه این مطلب در بخش دلایل مرگ و میر از آمارهای سازمان ثبت احوال استفاده شده و در بخش اطلاعات مربوط به نوع سکونت (شهری یا روستایی) از اطلاعات مرکز آمار. دو مرکز مذکور، یعنی ثبت احوال و مرکز آمار برای شهرستان‌های استان تهران تقسیمات یکسانی ندارند. این اختلاف به دلیل تغییرات پی‌درپی تقسیمات شهرستان‌های استان تهران و تاخیر در انعکاس این تغییرات در گزارش‌های دیگر سازمان‌ها است.