پایگاه داده باز ایران،پروژه نوآوری است برای جمع‌آوری داده‌های مربوط به ایران در یک جا و ارائه آن‌ها در قالب‌هایی که به راحتی قابل دسترس باشند. رادیو فردا با همکاری این نهاد مجموع مقالاتی را منتشر می‌کند.
اطلاعات هزینه و درآمد خانوارهای ایرانی در سال ۱۳۹۴ نشان می‌دهد که خانوارها در ۱۴ استان دارای مازاد بودجه هستند (درآمد سالانه‌شان بیش از هزینه سالانه است) و در ۱۷ استان با کسری بودجه مواجه هستند.
تا اینجای کار موضوع طبیعی به نظر می‌رسد. اما در بررسی اقلام تشکیل دهنده هزینه‌ها، با توجه به موقعیت جغرافیایی استان‌ها، ابهامی در مورد صحت اطلاعات مندرج در گزارش‌های رسمی ظاهر می‌شود.
دخل و خرج خانوارهای شهری کل کشور
در نگاهی کلی چنین به نظر می‌رسد که خانوار شهری در ایران کسری بودجه ندارد. هزینه ناخالص یک خانوار شهری در سال ۱۳۹۴، ۳۵ میلیون و ۱۶۵ هزار تومان برآورد شده که در مقابل درآمد ناخالص ۳۵ میلیون و ۲۵۹ هزار تومانی سالانه، بیانگر کسری بودجه ناچیز ۶ هزار تومانی در سال است. این کسری بودجه در طول یک سال رقم قابل توجهی نیست و می‌توان گفت «دخل و خرج» خانوار شهری در ایران با هم سربه‌سر است.
طبق نمودار زیر، اقلام سبد هزینه ناخالص خانوار را عمدتا مسکن، آب و برق و گاز، خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها، کالا و خدمات متفرقه و حمل‌ونقل تشکیل داده است. از طرفی در کل کشور نزدیک به ۷۰ درصد مجموع درآمدهای خانوار را «درآمدهای پولی ناخالص» که شامل درآمد از مزد و حقوق بخش‌های دولتی، عمومی و خصوصی، تعاونی، درآمد از مشاغل آزاد کشاورزی و غیرکشاورزی، درآمدهای متفرقه و درآمد حاصل از فروش کالاهای دست دوم می‌شود، تشکیل داده است. حدود ۳۰ درصد باقی مانده نیز به درآمدهای شامل ارزش جاری مسکن شخصی (مالک نشین) و ردیف «سایر» اختصاص دارد.
استان‌های دارای مازاد بودجه
از بین ۳۱ استان کشور، در ۱۴ استان درآمد ناخالص بیش از هزینه‌های ناخالص خانوارها بوده، که این یعنی مازاد بودجه خانوارها در این استان‌ها. این ۱۴ استان به همراه مازاد درآمد نسبت به هزینه‌های ناخالص را در نمودار ۲ مشاهده می‌کنید. در این نمودار استان‌ها به ترتیب درصد اختلاف درآمد نسبت به هزینه در هر استان مرتب شده‌اند، اما اگر بخواهیم از نظر ارزش اختلاف به ریال این ترتیب را رعایت کنیم، این ترتیب متفاوت خواهد بود. دلیل این امر تفاوت هزینه‌ها و درآمدها در هر استان است.
استان‌های دارای کسری بودجه
در ۱۷ استان کشور شرایط برعکس است، یعنی هزینه‌ها نسبت به درآمدها بیشتر است و به بیانی خانوارها دچار کسری بودجه هستند. این ۱۷ استان به همان ترتیبی که در بخش قبلی ذکر شده در نمودار ۲ بر حسب درصد کسری بودجه خانوارها مرتب شدند.
اختلاف هزینه‌های مبهم
در بین ۱۷ استانی که با کسری بودجه مواجه هستند، به ترتیب خانوارهای استان‌های خراسان جنوبی، ايلام، و کهگيلويه وبويراحمد بین ۳۰ تا ۵۰ درصد کسری بودجه سالانه دارند. اما این کسری بودجه از کجا ناشی شده است؟
در استان خراسان جنوبی که بیشترین کسری بودجه را در بین استان‌های کشور به خود اختصاص داده، درآمد ناخالص سالانه خانوارها حدود ۳۱ میلیون تومان دربرابر سالانه حدود ۴۳ میلیون تومان هزینه ناخالص است. اقلام اصلی هزینه ناخالص خانوارهای شهری این استان را: خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها با ۲۹ درصد، حمل و نقل با ۱۶ درصد، مسکن با ۱۳ درصد و بهداشت و درمان با ۴ درصد تشکیل‌داده است. سایر هزینه‌ها روی هم نزدیک به ۴۰ درصد هستند.
هزینه خوراکی و آشامیدنی‌ها در این استان در حالی ۲۹ درصد از هزینه‌های خانوار شهری را می‌بلعد که سهم این ردیف از سبد هزینه‌های ناخالص در کل مناطق شهری کشور حدود ۲۴ درصد است. متوسط هزینه حمل و نقل خانوار شهری نیز در کل کشور حدود ۱۰ درصد سبد هزینه‌هاست، اما در این استان به ۱۶ درصد رسیده است. اگر از نظر ارزش این بخش‌ها به موضوع نگاه کنیم هزینه خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها در این استان طی یک سال نزدیک به ۱۳ میلیون تومان ذکر شده است. این در حالی است که همین ردیف برای کل کشور و حتی برای استان گرانی نظیر تهران حدود ۸ میلیون تومان است. هزینه حمل و نقل یک خانوار در کشور حدود ۳.۶ میلیون تومان اما در استان خراسان جنوبی حدود ۷ میلیون تومان است. این هزینه‌ها سبب شده تا اختلاف هزینه و درآمد در این استان چنین بالا باشد. در ایلام هم شرایط مشابهی وجود دارد.
ابهام عدد سازی
دلیل کسری و مازاد بودجه در استان‌های کشور مشخص نیست؛ لااقل نمی‌توان دلیل منطقی در بررسی اطلاعات منتشر شده برای این موضوع یافت. طبیعتا در بسیاری از این شهرستان‌ها به دلیل دسترسی آسان‌تر به تولیدکنندگان محلی و هزینه پایین‌تر تولید موادغذایی (نظیر محصولات پروتئینی، لبنیات، سبزیجات و...) می‌توان انتظار داشت قیمت خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها پایین‌تر از پایتخت کشور باشد.
برای مثال می‌توان به استان ایلام اشاره کرد که از جمله استان‌هایضعیف از نظر اقتصادی است، به طوری که از هر پنج نفر یک نفر در این استان تحت پوشش نهادهای حمایتی هستند.
از آن سو همین استان جزو سهاستانبرتر کشور از نظر سرانه تولید محصولات دامی است. این یعنی در حالی که توان اقتصادی خانوارها پایین است، دسترسی مصرف‌کنندگان این استان به گوشت و فراورده‌های لبنی سهل‌تر و قیمت‌ها پایین‌تر است. فراموش نکنیم که گوشت و فرآورده‌های لبنی اقلام پرهزینه سبد خانوار را تشکیل می‌دهند و پایین بودن قیمت به معنی سبک‌تر شدن بهای سبد خوراکی‌های خانوارر است. یکی از مهم‌ترین عوامل تعیین قیمت محصولات هزینه حمل و نقل کالاست که در این استان به دلیل وجود واحدهای پر شمار دامپروری طبیعتا هزینه به حداقل رسیده است.
حال چرا باید در استانی که جزو سه استان برتر کشور از نظر سرانه دامی است هزینه خوراکی و آشامیدنی تا این حد بالا باشد، در حالی که قیمت محصولات پروتئینی و لبنی در این استان به دلیل پایین بودن هزینه حمل و نقل باید کمتر از استان‌هایی نظیر تهران باشد. هزینه خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها در استان ایلام سالانه نزدیک به ۱۴ میلیون تومان است. این هزینه در استان کرمانشاه که همجوار ایلام است ۸ میلیون و در لرستان دیگر همسایه این استان ۷ میلیون تومان برای یک سال است. این اختلاف از کجا ناشی می‌شود؟ از نظر بعد خانوار (تعداد متوسط افراد در هر خانوار) نیز اختلاف قابل توجهی بین این استان‌ها و کل کشور وجود ندارد.
در سوی دیگر و در بخش استان‌هایی که مازاد بودجه داشتند، برای مثال استان البرز در مجاورت پایتخت قرار دارد. در این استان هزینه خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها در سال حدود ۵ میلیون تومان ذکر شده است، این رقم برای استان البرز پایین به نظر می‌رسد، آنهم زمانی که هزینه سالانه همین گروه برای تهران ۸ و برای قزوین (دیگر همسایه استان البرز) بیش از ۹ میلیون تومان ثبت شده است. چنانکه گفته شد هزینه حمل و نقل تاثیر بالایی در قیمت مصرف کننده دارد. این هزینه برای سه استان همجوار نباید آنقدر متفاوت باشد. پس اختلاف بالای هزینه‌ها در یک فصل و در بین سه استان همجوار از کجا ناشی شده است؟ این ابهام و تناقضی است که باید برای آن جوابی یافت.
منابع از پایگاه داده باز ایران
متوسطهزینهناخالصسالانهیکخانواربهتفکیکگروه‌هایمختلفهزینهطیسال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۴
متوسطهزینهناخالصسالانهیکخانواربهتفکیکگروه‌هایمختلفهزینهدراستان‌هایمختلفدرسال ۱۳۹۴
متوسطدرآمدناخالصسالانهيکخانواردرمناطقشهریوسهمگروه‌هایمختلفدرآمدطیسال‌های ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۴
متوسطدرآمدناخالصسالانهيکخانواردرمناطقشهریبهتفكيکگروه‌هایمختلفدرآمددراستان‌هایمختلفدرسال ۱۳۹۴