نماز عید فطر ۱۳۹۶ در پایتخت جمهوری اسلامی نیز برگزار شد؛ نمازی که به جهت برگزاری آن به امامت شخص اول نظام و سخنرانی وی، به‌شکلی قابل پیش‌بینی، نه تنها اهمیت یافت بلکه بی‌حاشیه هم نبود.
چهار ملاجظه زیر در حاشیه و متن نماز مزبور قابل تأمل است.
۱. بازخوانی و تدقیق مفهوم «آتش به اختیار»
آیت‌الله خامنه‌ای در بخشی از خطبه‌های نماز عید فطر ـ که به‌گونه‌ای قابل تأمل، مختصر و کوتاه بیان شد ـ به تدقیق و بازخوانی مقوله «آتش به اختیار» پرداخت. مفهومی که پس از بیان آن توسط وی در خردادماه گذشته، با واکنش گسترده و عمدتا منفی در شبکه‌های اجتماعی آنلاین و جامعه مدنی مواجه شده بود.
بعد از انتقادهای گسترده از طرح مفهوم مزبور توسط شخص اول نظام، و چند روز پس از آن‌که در رخدادی معنادار، رئیس‌جمهور و معاون وی در تظاهرات روز قدس هدف اعتراض شدید توأم با توهین و تهمت واقع شدند، آیت‌الله خامنه‌ای در نماز عید فطر به تدقیق سخنان خود درباره «آتش به اختیار»ها پرداخته است.
او بار دیگر بر لزوم کار فرهنگی توسط نیروهای اجتماعی حامی خود برای مقابله با «نفوذگاه»های دشمن در «خلل و فرج فرهنگی» تاکید کرد؛ اما توضیح و تذکر داد که «آتش به اختیار به معنای کار فرهنگی خودجوش و تمیز است. کار آتش به اختیار به معنای بی‌قانونی و فحاشی و طلبکار کردن مدعیان پوچ‌گوی پوچ‌اندیش و مدیون کردن جریان انقلابی کشور نیست. نیروهای انقلابی باید بیش از همه مراقب نظم کشور، مراقب آرامش کشور، مراقب عدم سوء‌استفاده دشمنان از وضعیت کشور، و مراقب حفظ قوانین باشند.»
این تاکید و تدقیق رهبری درباره مقوله «آتش به اختیار»ها، به‌مثابه یک کامیابی ارزشمند برای کنشگران جامعه مدنی و حامیان حاکمیت قانون، قابل بررسی است. آنجا که تکوین موج اعتراضی و واکنش فراگیر انتقادی در جامعه مدنی، شخص اول نظام را ناگزیر از شفاف‌سازی و واگویی منقح و پالوده موضوع ساخت.
در سطحی دیگر، بازخوانی و تبیین مجدد این مفهوم توسط رأس هرم نظام سیاسی، می‌تواند به معنای تقلیل فشارهای تندروها و تحرک میدانی تندروانه آنها علیه دولت روحانی ارزیابی شود.
۲. کوتاه شدن زمان خطبه‌های نماز
خطبه‌های نماز عید فطر ۱۳۹۶ که توسط رهبر جمهوری اسلامی بیان شد، به‌شکلی محسوس کوتاه‌تر از سال‌های پیش بود.
کل سخنان آیت‌الله خامنه‌ای کمتر از ۱۷ به‌طول انجامید؛ این زمان وقتی قابل تأمل می‌شود که با زمان صرف‌شده برای خطبه‌های سال‌های گذشته، مقایسه شود.
در سال‌های اخیر، خطبه‌های نماز عید فطر رهبر جمهوری اسلامی، کمتر از ۲۰ دقیقه نبوده است. آیت‌الله خامنه‌ای در سال ۱۳۸۸ بیش از ۳۰ دقیقه، در سال‌های ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۳ حدود ۲۰ دقیقه یا بیشتر از آن، در سال ۱۳۹۴ بیش از ۳۰ دقیقه و سال گذشته (۱۳۹۵) بیش از ۲۰ دقیقه سخن گفته بود.
آیا وضع جسمی شخص اول نظام، وی را وادار به کوتاه کردن زمان سخنرانی‌اش وادار ساخته است؟ آیا بیماری او ـ که خبر جراحی وی در شهریورماه ۱۳۹۳ علنی شد ـ عوارض فزاینده خود را بجا گذاشته است؟
به‌دشواری می‌توان به این پرسش‌ها، پاسخ منفی داد.
آیت‌الله خامنه‌ای که سخنور قابلی است، حتی در خطبه‌های کوتاه نماز عید فطر امسال چند بار دچار لغزش و خطای کلام و مکث محسوس شد.
کم نیستند ناظرانی که معتقدند حتی تند شدن ادبیات شخص اول نظام در هفته‌های اخیر، و برخی پرخاشگری‌های کلامی وی، افزون بر نقطه عزیمت‌های سیاسی و ایدئولوژیک، ریشه‌های فیزیولوژیک دارد و با عوارض بیماری وی ـ و داروهای مورد استفاده ـ در پیوند است.
در حکومتی که بسیاری راه‌ها به بیت رهبری ختم می‌شود، بحث بیماری رأس هرم نظام سیاسی، موضوع بی‌اهمیتی نیست؛ چنان‌که این موضوع (بحث جانشینی رهبر جمهوری اسلامی) سایه سنگین خود را بر سر انتخابات ریاست جمهوری اخیر مستولی کرد.
۳. مداحی علیه دولت روحانی و برجام
نماز عید فطر اما شاهد حاشیه مهم دیگری نیز شد؛ قرائت اشعاری در انتقاد از برجام و سوگیری‌های دولت روحانی در حوزه سیاست خارجی، توسط یکی از مداحان، پیش از برگزاری مراسم نماز.
در بخشی از این مداحی پر از کنایه و طعن و نقد، آمده بود که «ای نشسته در صف اول نکنی خود را گم/ پی اقدام تو هستند هنوز این مردم... ذوق بیهوده ز برجام خطا بود خطا/ تکیه بر عهد عمو سام خطا بود خطا... هرچه می‌شد بَرَد از کیسه ما بُرد که بُرد/ "بُرد ـ بُرد" این بُوَد آری همه را بُرد که بُرد... کارزار است، قدم قاطع و محکم بردار/ سخن از صلح بگو، اسلحه را هم بردار!... نه به دل راه بده واهمه از اخم عدو/ نه دلت غنج رود باز به لبخندی از او... دل به لبخندش اگر باخته‌ای، باخته‌ای!/ گر ز اخمش سپر انداخته‌ای باخته‌ای!... نوش جان همه‌تان سیلی ۶ موشک ما/ شترقش برسد به ریاض و حیفا...»
بیان چنین اشعاری از تریبون نماز عید فطر در پایتخت، با استقبال رسانه‌های اصول‌گرا و بازنشر آن، و با موجی از انتقاد حامیان دولت همراه شد. به‌عنوان یک نمونه، محمدرضا عارف در حساب توییترش نوشت: «سپردن تریبون‌های رسمی و ارزشی نظام که باید وحدت‌آفرین باشند به افراد وحدت‌شکن، اوج بدسلیقگی است.»
این اشعار اما شاید وجهی از همان «کار فرهنگی تمیز» مورد اشاره و مطلوب رهبری نظام است؛ آنجا که بازوهای تبلیغاتی و رسانه‌ای و فرهنگی کانون مرکزی قدرت، می‌کوشند با استفاده از امکان‌های دراختیار (ازجمله همین تریبون‌های رسمی) به نقد سیاست‌ها و برنامه‌های دولت ـ در حوزه‌های فرهنگی و خارجی ـ بپردازند، و تحقق مطلوب‌های رأس هرم نظام سیاسی را به‌قدر امکانات خود، تعقیب کنند.
۴. مدیرمسئول کیهان در صف نخست نماز
نکته چهارم نماز عید فطر پایتخت، ایستادن مدیرمسئول منتصب رهبری در روزنامه کیهان در صف نخست نمازگزاران بود. حسین شریعتمداری دوشادوش رئیس ستاد کل نیروهای مسلح، و در صفی ایستاد که رئیس جمهور، رئیس مجلس، رئیس قوه قضاییه، و رئیس سازمان صدا و سیما در آن قرار داشتند.
مطابق روشی جاافتاده و قدیمی، چینش افراد در چنین نماز مهمی، توسط مسئولان ارشد بیت رهبری ـ و به احتمال بسیار با هماهنگی شخص اول نظام ـ صورت می‌گیرد.
از این منظر، جایگاه کسی (شریعتمداری) که مشهور است به ابراز مواضع انتقادی علیه دولت روحانی و اصلاح‌طلبان، و معروف است به گفت‌وگوگریزی و صلح‌ستیزی و بازنشر دیدگاه‌های راست افراطی، جای تأمل بسیار دارد.
به بیانی، بار دیگر آشکار و مشخص شد که به چه میزان خروجی کیهان با منویات و مطلوب‌ها و پروژه‌های سیاسی ـ ایدئولوژیک رأس هرم نظام سیاسی همسویی دارد. روزنامه‌ای که به «تحریف حقیقت» و «تقدیس خشونت» شهره است.
----------------------------------------------------------------------------------
یادداشت‌ها، آرا و نظرات نویسندگان خود را بیان می‌کنند و بازتاب دیدگاهی از سوی رادیو فردا نیستند.