کلیات لایحه برنامه پنجساله ششم روز یکشنبه بعد از حدود یک سال تاخیر در مجلس شورای اسلامی ایران به تصویب رسید.
اگر فرایند بررسی و تصویب نهایی این لایحه تا پایان سال جاری به روال عادی پیش برود، ششمین برنامه پنجساله توسعه ایران، بعد از جنگ با عراق، از آغاز سال آینده خورشیدی رسمیت خواهد یافت.
پیش از تقدیم لایحه برنامه ششم، ستادی که مامور تهیه آن شده بود، به منظور مشورت خواهی، فهرستی از کل مسایل مربوط به توسعه ایران را به اندیشمندان و کارشناسان عرضه کرد، از الزامات تحقق نرخ رشد هشت در صدی گرفته تا بهبود فضای کسب و کار، استفاده از سرمایه‌های داخلی و خارجی، اشتغال به خصوص برای فارغ التحصیلان دانشگاهی، آب و محیط زیست و غیره...
می بایست از صاحبنظران پرسیده میشد که در این دنیای پیچیده، با این همه دگرگونی‌های تکنولوژیک و اقتصادی و ژئوپولیتیک و شتابی که در همه عرصه‌های تمدن انسانی دیده میشود، اصولا آیا می توان برای پنج سال آتی برنامه اقتصادی تهیه کرد؟
در این فهرست طولانی اما، مهم‌ترین نکته از قلم افتاده بود: می بایست از صاحبنظران پرسیده میشد که در این دنیای پیچیده، با این همه دگرگونی‌های تکنولوژیک و اقتصادی و ژئوپولیتیک و شتابی که در همه عرصه‌های تمدن انسانی دیده میشود، اصولا آیا می توان برای پنج سال آتی برنامه اقتصادی تهیه کرد؟ آیا لازم است این همه وقت و انرژی و منابع مالی در راه تهیه متنی به کار گرفته شود که متون مشابه آن در بخش بسیار بزرگی از جهان همچون بقایای دایناسور‌ها به موزه سپرده شده و، در خود ایران نیز، تا امروز، جز انباشته شدن باز هم بیشتر کاغذ‌های رنگ و رو رفته در کشوی دیوانسالاران حاصلی نداشته است؟
در مورد بی‌حاصل بودن برنامه‌های پنجساله برای توسعه در شرایط کنونی جهان، می توان بر چهار نکته زیر تاکید کرد:
یک) عمر برنامه ریزی‌های دراز مدت اقتصادی به پایان رسیده است. نخستین برنامه‌های پنجساله اقتصادی، در شکل مدرن آن، در شوروی سابق آغاز شد و این نظام، از سال ۱۹۲۹ تا فروپاشی آن در ۱۹۹۱، سیزده برنامه پنجساله را از سر گذراند. ویژگی عمده نظام برنامه ریزی شوروی، شکل متمرکز تخصیص منابع به اراده دولت بود. به بیان دیگر دولت جانشین بازار میشد، خطوط عمده توسعه کشور را طرحریزی میکرد و بر همان اساس تصمیم میگرفت.
با الهام گیری از برنامه ریزی شوروی، شماری از کشور‌های در حال توسعه به برنامه ریزی متمرکز دولتی روی آوردند. تجربه شوروی بر چند کشور پیشرفته نیز تاثیر گذاشت، هر چند که برنامه‌های مورد قبول اینان با انعطاف بیشتری همراه بود و، در واقع، به نظامی مختلط مرکب از دولت و بازار میدان میداد. مثلا در فرانسه نظام «ویشی»، که دست نشانده آلمان هیتلری بود، کار برنامه ریزی را آغاز کرد و بعد از آزادی این کشور از یوغ فاشیسم، به ابتکار «شورای ملی مقاومت» به رهبری ژنرال دوگل، برنامه ریزی البته در شکل بسیار انعطاف پذیر آن ادامه یافت، به این معنا که دولت در چارچوب برنامه ریزی دراز مدت مکانیسم هایی را برای تاثیر گذاری بر جهتگیری‌های عمده اقتصادی کشور در اختیار خود نگهداشت، بدون آنکه بر بنیان‌های اقتصاد آزاد ضربه وارد آورد.
با فروپاشی امپراتوری شوروی ، طومار برنامه ریزی متمرکز دولتی در شوروی و اروپای خاوری، در هم پیچیده شد. شمار زیادی از کشور‌های در حال توسعه نیز از تخصیص متمرکز منابع به اراده دولت، دست برداشتند. و اما در اروپا، کشور هایی چون فرانسه یا هلند حتی همان برنامه ریزی بسیار انعطاف پذیر را، که «ارشادی» توصیف میشد، حدود بیست و پنج سال پیش رها کردند. به بیان دیگر این فکر بیش از بیش قوت گرفت که در دنیای امروز برنامه ریزی آنهم برای دوره‌های کم و بیش طولانی می تواند اقتصاد را به بیراهه ببرد.
دو) دوره «چهار دیواری اختیاری» به سر آمده است. حتی اگر فرض را بر این بگذاریم که برنامه متمرکز دولتی زمانی توانسته باشد زمینه توسعه اقتصادی را فراهم آورد، امروز در شرایط «جهانی شدن» تنها جادوگران میتوانند برای چگونگی تحول یک اقتصاد ملی در پنج سال اینده برنامه ریزی کنند.
امروزه رشد تکنولوژی آهنگی سرسام آور به خود گرفته و، در فاصله‌ای کوتاه، زیر تاثیر همین عامل و نیز بازرگانی بین المللی و بالا و پایین رفتن درجه رقابت پذیری، شماری از بنگاه‌های اقتصادی از صحنه خارج میشوند و شماری دیگر به صحنه میایند. بانک مرکزی آمریکا با تصمیم گیری درباره نرخ بهره و تاثیر گذاری بر نرخ برابری دلار، روابط پولی بین المللی را دگرگون میکند.
بالا و پایین رفتن قیمت نفت بر سرنوشت شمار زیادی از کشور‌های وارد کننده و صادر کننده این کالا گاه تاثیری تعیین کننده دارد. رویداد‌های سیاسی و ژئوپولیتیک، از انتخاب این یا ان رییس جمهوری یا وقوع جنگ در این یا آن منطقه بسیاری از داده‌ها را بر هم میزند. در دنیایی چنین پر تحرک، با این همه پیوند که میان اقتصاد‌های ملی به وجود آمده، چگونه می توان برای کل اقتصاد در یک افق پنج ساله برنامه ریزی کرد؟
سه) نرخ رشد در قالب قانون مصوب نمی گنجد. دوشنبه ۲۹ آذر ماه نمایندگان مجلس شورای اسلامی به هدف گذاری لایحه برنامه پنجساله ششم در مورد دستیابی به نرخ رشد هشت در صدی رای مثبت دادند. همچنین بر دستیابی به نرخ بیکاری تک رقمی (۸.۶ در صد در سال ۱۴۰۰ خورشیدی) صحه گذاشتند و حتی میانگین نرخ رشد اشتغال را در بخش‌های گوناگون اقتصاد کشور (با ممیز) تصویب کردند. این گونه وقت گذرانی چه ضرورتی دارد؟
برنامه ریزی برای مدت پنج سال با اصل برگزاری انتخابات ریاست جمهوری نمی خواند. لایحه برنامه پنجساله ششم را دولت حسن روحانی تهیه کرده است. فرض کنیم که رییس جمهوری فعلی در انتخابات سال آینده برای دور دوم انتخابات نشود. آیا در این صورت رییس جمهوری آینده باید جهتگیری‌های اقتصادی تعیین شده از سوی حسن روحانی را به اجرا بگذارد؟
از حالا تا سال ۱۴۰۰ نرخ رشد ایران زیر تاثیر هزار و یک عامل می تواند بالا و پایین برود : سرنوشت انتخابات ریاست جمهوری سال اینده، تعیین تکلیف «برجام» و نوع روابط ایران و جامعه بین المللی، قیمت نفت در جهان، اوضاع بسیار خطرناک منطقه خاور میانه... و این فهرست را می توان ادامه داد.
چهار) برنامه ریزی برای مدت پنج سال با اصل برگزاری انتخابات ریاست جمهوری نمی خواند. لایحه برنامه پنجساله ششم را دولت حسن روحانی تهیه کرده است. فرض کنیم که رییس جمهوری فعلی در انتخابات سال آینده برای دور دوم انتخابات نشود. آیا در این صورت رییس جمهوری آینده باید جهتگیری‌های اقتصادی تعیین شده از سوی حسن روحانی را به اجرا بگذارد؟
دراین صورت اصولا چرا باید جا به جایی در راس هرم دستگاه اجرایی انجام بگیرد؟ آیا می توان از نخست وزیر محافظه کار بریتانیا انتظار داشت برنامه حزب کارگر را اجرا کند؟
پنج) در این صورت آیا باید از هدف گذاری در زمینه اقتصادی صرفنظر کرد؟ پاسخ منفی است. هیچ کشوری بی‌هدف پیش نمی رود. منتها هدف‌ها باید در عرصه‌های مشخصی تعیین شوند که قابل اندازه گیری باشند، و درجه توفیق یک دولت در دستیابی به آنها بتواند زیر نظارت قرار بگیرد. کشور‌های زیادی در دنیا تصمیم گرفته اند کسری بودجه خود را به صفر برسانند و حتی این هدف را، به گونه یک «اصل طلایی»، در قانون اساسی خود گنجانده اند.
کشور‌های دیگری برای دستیابی بانک مرکزی به استقلال، برنامه ریزی کرده اند. اصلاح بازنشستگی و یا رفورم دانشگاه ها، هدف‌های دیگری هستند که روشن و قابل دسترسی اند. هواداران اقتصاد آزاد، بر خلاف تبلیغات مخالفانشان، برای دولت اعتبار و اقتدار فراوان قایلند.
هزینه تهیه برنامه پنجساله چقدر است؟ از سال ۱۳۶۸ تا امروز ایران پنج برنامه اقتصادی را مثلا به اجرا گذاشته و اکنون در حال بررسی و تصویب برنامه پنجساله ششم است. هیچیک از این برنامه‌ها به جایی نرسیدند و اگر، در بعضی موارد، بین هدف‌های تعیین شده از سوی برنامه و عملکرد اقتصادی کشور شباهت هایی وجود داشته، ریشه را باید در رویداد‌های اتفاقی و خارج از پیش بینی جستجو کرد.
یک دولت چابک، دانشمند و دارای قابلیت انعطاف، با هدف‌های مشخص و قابل اندازه گیری و قابل دستیابی، می تواند زمینه شکوفایی سریع اقتصادی را برای یک کشور فراهم بیآورد. در عوض یک دولت پروار و عائله مند که علاوه بر وظایف بنیادی‌اش (به ویژه تامین امنیت کشور و شهروندان) به بانک داری و کارخانه داری و مزرعه داری هم می پردازد، اگر یک متن مصوب موسوم به برنامه پنج ساله را هم با صد‌ها بند و تبصره به گردنش ببندید، همچون فیل در مرداب فرو میرود.
شش) هزینه تهیه برنامه پنجساله چقدر است؟ از سال ۱۳۶۸ تا امروز ایران پنج برنامه اقتصادی را مثلا به اجرا گذاشته و اکنون در حال بررسی و تصویب برنامه پنجساله ششم است. هیچیک از این برنامه‌ها به جایی نرسیدند و اگر، در بعضی موارد، بین هدف‌های تعیین شده از سوی برنامه و عملکرد اقتصادی کشور شباهت هایی وجود داشته، ریشه را باید در رویداد‌های اتفاقی و خارج از پیش بینی جستجو کرد.
نه تنها بخش مهمی از افکار عمومی کشور حتی از وجود برنامه پنجساله توسعه بی‌خبر است، بلکه حتی خود دولت‌ها هم این برنامه‌ها را جدی نمی گیرند. محمود احمدی نژاد برنامه چهارم (۱۳۸۴-۱۳۸۸) را، که توسط دولت محمد خاتمی و مجلس ششم تهیه شده بود، بار‌ها به باد انتقاد گرفت و آنرا ملهم از نظریات بانک جهانی و صندوق بین المللی پول دانست. دولت روحانی نیز برنامه پنجم را، که دستپخت محمود احمدی نژاد بود، جدی نگرفت.
با وجود همه آنچه گفته شد، جمهوری اسلامی همچنان اصرار دارد برنامه پنجساله تهیه کند.
نکته جالب در این میان هزینه تهیه برنامه هایی است که هیچ بازده‌ای ندارند. به ارزیابی مرکز پژوهش‌های مجلس، برنامه پنج ساله پنجم با توجه به حدود سی و پنج کارگروه که جمعا ۳۵۷۰ نفررا به کار گرفتند، بیست و چهار میلیارد تومان تمام شده است. همان مرکز می افزاید که، در این ارزیابی، هزینه‌های فرصت نیرو‌های درگیر در امر تهیه و تدوین برنامه و نیز هزینه‌های ناشی از عدم اجرای برنامه به حساب نیآمده است.