درباره اعتبار نظرسنجی‌ها در ایران

در آستانه انتخابات ریاست جمهوری روزی نیست که در رسانه های ایران از نظرخواهی جدیدی درباره بخت نامزدها و درصد آرای آنها و یا نوسانات افراد مردد و یا کسانی که در انتخابات شرکت نمی کنند منتشر نشود.

مقایسه اعداد و ارقام منتشر شده از سوی رسانه ها گاه حکایت از تفاوت های فاحشی می کند که در میان نتایج این نظرسنجی ها به چشم می خورد. در حالیکه نظرسنجی های انتخاباتی مشابه در کشورهای دیگر بطور عادی همگرایی هایی زیادی دارند و اختلاف میان آنها به ندرت از 3 یا 4 درصد فراتر می رود. پرسش مهم این میان این است که تا چه اندازه به این نظرسنجی های انتخاباتی در ایران می توان اعتماد کرد؟ پرسش دیگر این است که آیا نظرسنجی های انتخاباتی در همه کشورها اعتبار یکسانی دارند و یا شرایط خاص سیاسی هر جامعه هم می تواند بروی کیفیت و اعتبار یک نظرسنجی تاثیر گذارد؟

نظرسنجی ابزار رایج دنیای امروز

نظر سنجی در دنیای امروز یکی از ابزار رایج مطالعه افکار عمومی و سیاست گذاری است. نقش این روش در جریان رویدادهای مهم سیاسی مانند انتخابات بسیار مهم و تاثیر گذار شده بطوریکه کسانی در نقد این روش کمی می گویند که نظرسنجی ها پیش از آن که بازتاب افکار عمومی باشد نقش هدایت کننده آن را ایفا می کنند.

اعتبار نظرسنجی فقط به وجه تکنیکی (روش نظر سنجی) مربوط نمی شود. به عبارت دیگر رعایت دقیق و انجام روشمند یک نظر سنجی مانند همه اشکال دیگر کار میدانی کمی شرط لازم اعتبار آن است ولی همزمان شرط کافی نیست چرا که چنین ابزاری با متن و شرایط جامعه ای که در آن بکار گرفته شده ارتباط مستقیم دارد. اگر داده هایی که در نظرسنجی گردآوری می شوند به هر دلیلی بازتاب نظر و رای واقعی مردم نباشد از اعتبار آن به شدت کاسته می شود.

نظرسنجی سیاسی که نوعی مطالعه کلی و کمی نمونه ای از کل جمعیت در یک لحظه معین است به دلیل شکنندگی روش شناسانه و احتمال اشتباه پیش از هر چیز نیاز حیاتی به وجود اعتماد و فضای دور از ترس و تردید در جامعه دارد. در کشورهایی که در آنها فضای باز سیاسی وجود ندارد احتمال این که مردم از ترس مجازات حکومتی و امنیتی از ابراز نظر صریح در عرصه عمومی پرهیز کنند را نمی توان نادیده گرفت.

در حقیقت مهم ترین دلیلی که می تواند به اعتبار یک نظرسنجی روشمند در حوزه سیاست لطمه زند فقدان دمکراسی و نبودن فضای باز سیاسی است.

برای مثال در کشوری با حکومت استبدادی، انجام نظر خواهی درباره حاکمان و سیاست های آنها حتی اگر با رعایت همه معیارهای دقیق یک نظر سنجی هم باشد باز هم نمی تواند نظر واقعی مردم را بازتاب دهد.

ترس از پی آمدهای امنیتی یک اظهار نظر شفاف می تواند افراد را از شرکت در نظر سنجی باز دارد و یا سبب پاسخ های نادرست، ریاکارانه و یا افزایش غیر متعارف گزینه هایی مانند "تردید دارم" و یا "نمی دانم" شود. این ترس و اکراه از بیان روشن نظر خود می تواند به درجات گوناگون وجود داشته باشد و همه مسائل به یک اندازه از شرایط سیاسی تاثیر نمی پذیرند.

دلیل ساختاری دومی که کار یک نظر سنجی در کشورهای غیر دمکراتیک را دشوار می کند نبودن و یا ضعف سازمان های سیاسی و مدنی است که افکار و گرایش های گوناگون در جامعه را نمایندگی کنند. تمایل مردم به این گروه ها (احزاب راست، راست افراطی، چپ میانه رو، چپ رادیکال...) نوعی ثبات نسبی در افکار عمومی بوجود می آورد که هر چند در طول زمان دستخوش تغییرات گاه مهم می شود ولی در زمان کوتاه (برای مثال در دوران یک انتخابات خاص) از نوسان چشمگیری برخوردار نیست.

همین ثبات در زمان کوتاه و شفاف بودن نسبی فضای سیاسی سبب می شود افراد با سهولت بیشتری پیرامون مطالبات خود ، شخصیت های سیاسی، احزاب و یا برنامه های آنها اظهار نظر کنند. در کشورهایی که احزاب و سازمان های سیاسی شناسنامه دار حضور پررنگی ندارند و فضای سیاسی آشفته و مبهم است نظر افکار عمومی هم از عدم ثبات بیشتری برخوردار است و افراد به آسانی می توانند نظر خود را تغییر دهند و کار نظرسنجی را دشوارتر کنند.

یکی دیگر از موانعی که کار نظر سنجی را دشوار می کند، نبودن سنت این کار و نیز سازمان های مستقل معتبر و شناخته شده ای است که دست به نظر سنجی می زنند. در کشورهایی که سابقه طولانی در نظرسنجی دارند و استفاده از این روش بخشی از فرهنگ سیاسی جامعه را تشکیل می دهد نوعی اعتماد به سازمان های شناخته شده نظرسنجی هم بوجود آمده و تدارک نمونه آماری و عملی کردن پیمایش و با دقت و ظرافت بیشتری انجام می شود.

نظرسنجی و انتخابات از ایران

استفاده از نظر خواهی در ایران هم طی دو دهه اخیر بگونه ای چشمگیر افزایش یافته است. اما بسیاری از مراکز نظرسنجی وابسته به نهادهای رسمی هستند و این خود تردیدهای جدی پیرامون صداقت و سو دارنبودن نظرسنجی و نیز اعتبار نتایج آن بوجود می آورد. مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران ایسپا (وابسته به جهاد دانشگاهی)، مرکز تحقیقات صدا و سیما، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، بسیج، وزارت اطلاعات و مرکز افکارسنجی نهاد ریاست‌جمهوری از جمله مراکز نظرسنجی دولتی در ایران هستند.

در کنار این نهادهای رسمی برخی مرکز مستقل خصوصی و یا موسساتی که در خارج از کشور قرار دارند (مانند ایپو، آیپز) هم در زمان های گوناگون به کار نظر سنجی دست می زنند. آنچه در مقایسه اولیه با کشورهای باز و دمکراتیک درباره شیوه کار این موسسات می توان گفت عدم شفافیت و روشن نبودن داده های روش شناسانه برای داوری پیرامون اعتبار آنهاست. معیارهایی که برای ساخت و پرداخت جامعه آماری نمونه بکار رفته اند هم همیشه بروشنی بیان نمی شوند.

مشکل اساسی دیگر نظرسنجی ها در ایران تاثیر فضای عمومی سیاسی و ترس و عدم اعتماد افراد به کیفیت و اعتبار نتایج است.

عدم امنیت در نظرسنجی فقط شامل کسانی که به پرسشنامه ها پاسخ می دهند نمی شود و خطر برخورد کسانی را هم که در کار نظرسنجی هستند تهدید می کند. برای مثال اگر نتایج نظر سنجی به هر دلیلی به مذاق مسئولین خوش نیاید کار می تواند به برخورد و مجازات هم کشیده شود. نظر خواهی معروف موسسه پژوهشی آینده در سال 1381 درباره رابطه با امریکا و دستگیری عباس عبدی، حسین قاضیان و بهروز گرانپایه را همه به یاد دارند. طبق این نظر سنجی 74 درصد مردم ایران موافق مذاکره با آمریکا بودند و از آنجا که این موضوع با سیاست رسمی ایران تفاوت داشت سر و صدای فراوان بر پا کرد و برخورد قضایی شدید و محکومیت مسئولین نظر سنجی به اتهام "جعل نظرسنجی" و "جاسوسی برای آمریکا" را در پی آورد.

نظرسنجی و یا جنگ روانی؟

برخوردهای سیاسی به نظرسنجی ها نوعی هشدار امنیتی است برای موسسات و تشویق آنها به خود سانسوری و یا رعایت جوانب امنیتی نتایج نظر خواهی. موسسات نظرسنجی دولتی و یا مستقل می دانند که ورود به حوزه های ممنوع سیاست خطر دایمی برخورد های امنیتی و قضایی را در پی دارد. در کشوری مانند ایران نظرسنجی حتا در وجه علمی، دانشگاهی و یا تجاری هم نوعی کار سیاسی به شمار می رود و مشمول همان محدویت هایی می شود که دنیای سیاست با آن دست و پنجه نرم می کند.

وجود اختلافات بسیار مهم در ارقام و آمار نظرسنجی هایی که اعلام می شود به همین استفاده ابزاری از پیمایش افکار عمومی و تقلب و دستکاری در انتخاب نمونه آماری و یا نتایج بازمی گردد. در انتخابات ریاست جمهوری گذشته آرای نامزدها گاه تا بیست و پنج درصد با یکدیگر تفاوت داشت و بسته به این که نظرسنجی توسط چه سازمانی انجام شده بود نتایج هم بیشتر به نفع این یا آن نامزد بود.

سرانجام باید به استفاده ابزاری از نظرسنجی ها بویژه توسط موسسات نظرسنجی وابسته به دستگاه های رسمی (و یا با سفارش نهادهای دولتی) اشاره کرد که در مواردی بیشتر به کار نظرسازی مشغولند که در خدمت جنگ روانی علیه این یا آن گروه یا فرد قرار دارد.

بازخوانی نظرسنجی های منتشر شده در جریان دو انتخابات گذشته ریاست جمهوری نشان دهنده فاصله گاه جدی آرای اعلام شده با نتایج نظرسنجی هاست. شکل نگرفتن مراکز نظر سنجی معتبر مستقل در ایران که بتواند به مرجع معتبر سنجش افکار عمومی تبدیل شود از نتایج آسیب شناسانه آشفته بازار کنونی است. این وضعیت سبب می شود که بسیاری بدرستی به نتایج نظرسنجی ها با شک و تردید نگاه کنند و کاربرد چنین ابزاری در عمل اعتبار خود را در افکار عمومی از دست بدهد.