با بروز حادثه سقوط هواپیمای جنگنده سوخوی ۲۴ روسیه در خاک سوریه به وسیله جنگنده‌های اف- ۱۶ نیروی هوایی ترکیه، مسیر جدیدی را در پیش روی شصت و چهارمین دولت ترکیه قرار داد.
موضوعی که تا به امروز هنوز به راه حل منطقی نرسیده است. گرچه در روزهای نخست حمایت کامل سازمان ناتو از ترکیه در این خصوص اعلام شده است، اما با شدت گرفتن بحران و اعمال تحریم های اقتصادی روسیه علیه ترکیه و لغو پروازهای چا‌تر، منع سفرهای گردشگری به ترکیه، جلوگیری از واردات میوه و سبزی و خوراک از ترکیه و مطرح شدن بازبینی قراردادهای فیمابین و محدود کردن فعالیت های پیمانکاران ترکی در خاک روسیه، برخی از کشورهای مرتبط با روسیه و ترکیه را بر آن داشته است که راه می‌انجیگری را در پیش بگیرند.
علیرغم تبعات سیاسی، اقتصادی که به هر دو کشور ترکیه و روسیه وارد خواهد شد، منتها در آغاز فصل سرما و همچنین امیدواری ترکیه به پشتوانه مالی حاصل از حجم مبادلات تجاری با روسیه، تأثیر عمیق و محسوس لغو قراردادهای تجاری روسیه با ترکیه می‌تواند در کوتاه و میان مدت بر ساختار اقتصادی رو به رشد ترکیه دیده شود.
به طوریکه با قطع ارتباط اقتصادی میان این دو کشور، ترکیه تنها از ناحیه صادرات کالا ۶ میلیارد دلار درآمد و از ورود ۳. ۳ میلیون نفر تنها در ۱۰ ماه گذشته از گردشگران روسی بالغ بر ۵ میلیارد دلار (تقریبی بر اساس اظهارات اتحادیه هتل داران ترکیه) در آمد کسب کرده است.
در هر حال بالا گرفتن منازعات سیاسی میان روسیه و ترکیه تنها به این موارد بسنده نمی‌شود و می‌تواند بر امنیت و صلح منطقه نیز تأثیر سویی بگذارد. به همین خاطر باراک اوباما رئیس جمهوری ایالات متحده آمریکا در جریان نشست تغییرات آب و هوایی که در پاریس منعقد بود، از طرفین منازعه خواست که از میزان تنش سیاسی موجود کاسته و راه حل منطقی را برای حل بحران در پیش بگیرند.
در حالی که پوتین بر موضع خود پافشاری کرده و اردوغان را به عنوان حامی داعش و ساقط شدن هواپیمای روسی را بسان زخم خنجری تلقی کرده است که از پشت زده شده، اردوغان از نبود اطلاع کافی از ماهیت جنگنده ساقط شده سخن به میان آورده و ادعا کرده است که اگر می‌دانستند هواپیمای ساقط شده متعلق به روسیه بوده است، شاید مسایل تا به این حدود پیش نمی‌رفت.
این در حالی است که بنابه گزارش خبرگزاری‌ها، محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران نیز پا پیش نهاده و طی تماسهای تلفنی خود با همتایانش سعی در حل بحران میان ترکیه و روسیه داشته است. در همین حال، جان کری نیز روز چهارشنبه دوم دسامبر در بروکسل از تعهد دادن اردوغان در خصوص مسدود کردن تمامی مسیرهای تردد مرز ترکیه با سوریه خبر داده و اعلام کرد که ۹۸ کیلومتر مسیر غیر قابل حفاظ و کنترل ترکیه – سوریه به زودی مسدود خواهد شد.
در شرایطی که درخواست دیدارهای اردوغان با پوتین در پاریس محقق نشده است، لاوروف در سفرش به قبرس، اعلام کرده است که به احتمال زیاد به دعوت مولود چاووش اوغلو، وزیر خارجه ترکیه جواب مثبت داده و در جریان برگزاری نشست سازمان همکاریهای امنیتی اروپا در شهر بلگراد با وی دیداری خواهد داشت.
دقیقاً در همین شرایط که امید می‌رفت از فضای تنش آلود سیاسی میان دو کشور کاسته شود، در همان ساعات از سوی وزارت دفاع روسیه جلسه تشریحی برای رسانه‌های جمعی برگزار شد که در آن آناتولی آنتونوف، معاون وزیر دفاع روسیه در مدت ۲۵ دقیقه با نشان دادن تصاویر ماهواره‌ای از تحرکات انتقال نفت قاچاق به توسط داعش به سمت ترکیه و تخلیه آن در تصفیه خانه نفتی شهر باتمان ترکیه پرده برداشت.
وی به صراحت اعلام نمود که در تجارت نفت قاچاق کشورهای عراق و سوریه، وابستگان خانوادگی اردوغان در آن دخالت دارند و با بمباران ۱۱ تصفیه خانه و ۳۲ مرکز تولید و بارگیری نفت، میزان درآمد داعش را به نصف تقلیل داده است. درست ساعاتی بعد روزنامه‌های صباح، حریت، ملیت ترکیه از واکنش رئیس جمهوری ترکیه خبر دادند. بر اساس خبرهای منتشر شده، اردوغان ضمن اظهار تأسف از افشاگریهای بی‌تناسب روسیه اعلام نموده است که در صورت ادامه چنین برخوردی، ترکیه نیز دست به اتخاذ تدابیر متقابلی خواهد زد.
پیشتر ولادمیر پوتین اعلام داشته بود، ترکیه بزرگ‌ترین حامی مالی داعش و سایر تروریستهای موجود در سوریه است. در واکنش به این ادعا که در پاریس مطرح شد، اردوغان اعلام کرده بود که در صورت اثبات چنین ادعایی از مقام خود استعفاء خواهد داد.
با تحولات به وقوع پیوسته از روز چهارشنبه ۲ دسامبر ۲۰۱۵ به نظر می‌رسد که روسیه قصد کاهش تنش با ترکیه را ندارد. سخنان اخیر ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه، نشانگر آن است که نمی‌توان به فرو نشستن کامل تنش موجود میان روسیه و ترکیه امید بست. روحیه وی در برخورد با تجزیه طلبان چچن، تحولات اوکراین و تشدید حملات اخیر وی به گروه داعش در سوریه از جمله حملات موشکی و یا به وسیله بمب افکن‌های استراتژیک می‌تواند نشانگر بی‌پاسخ نگذاشتن اقدام ترکیه از سوی روسیه باشد.
به اعتقاد برخی از صاحب نظران ترکیه، شرایط پیش آمده در چنین مقطعی حاصل عدم قرائت درست سیاست خارجی کشور به توسط دولتمردان ترکیه در مورد سوریه بوده است. به طوریکه پروفسور حسن اونال، کار‌شناس مسایل استراتژیک و آشنا به مسایل اروپای شرقی از دانشگاه آتیلیم ترکیه اعتقاد بر این دارد که ترکیه در روی تخته شطرنج بازی سیاسی که از سوی قدرت های جهانی اداره می‌شود، به حالت بسیار منفعل در آمده و تمامی پیش بینی های سیاسی مقامات ترکیه باعث شده است که در این توازن به مهره بسیار بی‌مصرفی بدل شود.
گفتنی است، ترکیه در برخورد با مسایل سوریه نه تنها با همسایگان مهمی چون روسیه و ایران که می‌رفت ارتباطات سیاسی استراتژیکی را رقم بزند، فاصله‌های همگرایی را افزون‌تر کرد که در عین حال با ایالات متحده آمریکا نیز در این خصوص دچار تضادهای دیدگاهی شد. به طوریکه امروز ترکیه نه قادر است روسیه را از حمایت بشار اسد بر حذر سازد و نه توان آن را دارد که مانعی در برابر تجهیز کردن کردهای سوری به توسط آمریکا ایجاد نماید.
از سویی ایالات متحده تا به امروز پیوسته در برابر خواسته ترکیه در خصوص ایجاد منطقه حائل و یا پرواز ممنوع نیز امتناع ورزیده و جامعه اروپا نیز با نشان دادن برخی چراغ سبز‌ها در خصوص برداشته شدن ویزای اتحادیه اروپا برای اتباع آن کشور و همچنین طرح سرفصلهای پنج گانه در کمیسیون اتحادیه اروپا جهت پیوستن ترکیه به جامعه اروپا، زمینه را برای کانالیزه کردن سیل مهاجران سوری فراهم ساخته و ترکیه را بسان زندان رو باز مهاجران سوری قرار داده است.
با افزایش تنش میان روسیه و ترکیه، احمد داوود اوغلو، نخست وزیر ترکیه اعلام کرده است که شکایت خودشان را به شورای امنیت سازمان ملل خواهند برد و چون به دلیل حمایت از ترکمن های منطقه بایربوجاق سوریه اقدام به ساقط کردن جنگنده روسی کرده‌اند، جامعه جهانی را بر این تحرک مقاصدانه روشن خواهند ساخت. اما باید توجه داشت که در طرح شکایت ترکیه در شورای امنیت، روسیه می‌تواند با استفاده از حق وتوی خود هر نوع تصمیم گیری را ابطال نماید. از این رو به نظر می‌رسد که روسیه با وقوف به موقعیت خود از باب خصمانه با ترکیه وارد منازعه شده است.
در این منازعه درک اهداف روسیه چندان هم دشوار نمی‌نماید. بعد از تفاهمی که در مذاکرات وین ۳ به عمل آمد، روسیه بر این باور است که جامعه جهانی تمایل به از بین بردن ریشه تروریسم در سوریه داشته و با حفظ تمامیت ارضی سوریه مایل است در مدت ۱۸ ماه آینده، دوره گذار تغییر دولت در سوریه را محقق سازد. به همین رو، روسیه در صدد است مناطق منتهی به لاذقیه و شمال آن شهر را که تا مرزهای ترکیه کشیده شده است، به دست نیروهای دولتی سوریه بیفتد. به عبارتی دیگر، مناطق وسیعی از اراضی غرب سوریه تا سواحل مدیترانه در کنترل دولت مرکزی سوریه باشد.
از سوی دیگر روسیه به همراه ایالات متحده آمریکا به دفعات تحرکات نظامی خودشان را در محدوده ۹۸ کیلومتری مرز میان سوریه و ترکیه بر علیه نیروهای داعش محقق ساخته‌اند. البته در این منطقه نیروهای نظامی ترکیه حضور ندارند، بلکه نیروهای تحت حمایت ترکیه و به عبارتی نیروهای ترکمن سوری دست به عملیات می‌زنند.
به نظر می‌رسد که ترکیه در شرایطی واقع شده است که هیچ وجه مشترکی در هماهنگی لازم با موقعیت سیاسی- نظامی روسیه و آمریکا در خصوص سوریه ندارد. آنکارا در حالیکه با مسایل ترکمن‌ها، کرد‌ها، بشار اسد و پناهجویان سوری درگیر است، اکنون با ساقط کردن جنگنده روسیه با مشکل لغو ارتباطات اقتصادی، تجاری و نظامی با سوریه مواجه شده است.
تنها گریز ترکیه از این بحران در همگامی با شرایط موجود مطرح شده از سوی ایالات متحده آمریکا و کاستن از میزان تنشهای موجود و همچنین همراهی بر اساس بیانیه مذاکرات وین ۳ نهفته است. وگرنه متوسل شدن به نیروهای نظامی و یا حمایت های ناتو و هیجانات به وقوع پیوسته از آن می‌تواند بر فشارهای سیاسی داخل و خارج ترکیه بیفزاید.
شاید بتوان در یک جمله گفت که ترکیه سکان کشتی سیاسی خود را به خاطر سوریه در مسیری هدایت کرده است که اگر دیر بجنبد به این زودی از تندبادها گریز آسانی نخواهد داشت.
-----------------------------------------------------------------------------
مقاله منتشر شده لزوماً بازتاب‌دهنده دیدگاه‌های «رادیو فردا» نیست.