به نظر می‌رسد که سفر اخیر محمد جواد ظریف به مسکو مهر پایانی به قضیه طولانی سامانه اس - ۳۰۰ زده باشد. آنگونه که میخائیل باگدانوف، معاون وزیر امور خارجه روسیه، به خبر گزاری «ریا نووستی» گفت مسکو و تهران بر سر تحویل سامانه پدافند هوائی اس-۳۰۰ به توافق رسیده‌اند و فقط جزئیات فنی این قضیه تحت بررسی است و دیگر اینکه این مسئله را باید خاتمه یافته تلقی کرد.
تحویل سامانه
قرار است هفته آینده یک هیئت بلند پایه از ایران جهت حضور درنمایشگاه هوائی «ماکس ۲۰۱۵» به مسکو بروند و به احتمال قوی موضوع سامانه اس – ۳۰۰ نیز در دستور کار آن‌ها خواهد بود.
به گزارش خبرگزاری اسپوتنیک قرار داد سامانه اس -۳۰۰ روز ۳ شهریور امضا خواهد شد و ۳۰ تا ۴۰ روز بعد از آن، سامانه مذکور به ایران تحویل داده خواهد شد.
در این راستا، سرتیپ دهقان، وزیر دفاع ایران، سه شنبه ۲۷ مرداد در نشستی خبری در آستانه روز صنعت دفاعی یعنی ۳۱ مرداد، با اشاره به توافق ایران و روسیه بر سر سامانه اس -۳۰۰ گفت مدل به روز شده این سامانه را با تغییراتی که روس‌ها روی آن انجام خواهند داد، تحویل خواهیم گرفت و «هفته آینده دوستان ما برای امضا قرار داد به روسیه می‌روند.»
وزیر دفاع ایران در ادامه تاکید کرد: «این قرارداد زمان بندی خود را خواهد داشت و از روز امضا نیز اجرائی و عملیاتی می‌شود. روس‌ها کار‌های مربوط به زیر سیستم‌ها و مونتاژ را انجام داده‌اند و این سامانه را در کوتاه‌ترین زمان تحویل می‌گیریم... تا پیش از این، در خواست سه گردان اس -۳۰۰ داشتیم که یکی دیگر هم به آن اضافه شده و قیمت هم بالا‌تر رفته است.»
خبرگزاری اینترفاکس روسیه از قول یک منبع آشنا به این قرار داد می‌گوید ارزش چهار گردان اس -۳۰۰ درخواستی ایران ۹۰۰ میلیون دلار تعیین شده است. به عبارت دیگر ۱۰۰ میلیون دلار بیشتر از قراردادی که ایران در سال ۲۰۰۷ میلادی، هشت سال پیش، با روسیه امضا کرده بود.
به گفته این منبع، روسیه به جای «اس-۳۰۰ پی اِم یو-۱» که تولید آن متوقف شده سامانه «اس-۳۰۰ وی -۴» یا «آنتی ۲۵۰۰» (درناتو اِس آ- ۲۳) را که کارائی بهتری دارد به ایران تحویل خواهد داد. این سامانه که آخرین مدل سامانه آنتی -۲۵۰۰ است در سال ۲۰۱۳ عملیاتی شد و برد موشکهای آن به ۴۰۰ کیلومتر می‌رسد.
انگیزه‌های سیاسی
تصمیم دولت روسیه به تحویل سریع این سامانه به ایران جدا ازتلاش مسکو برای احیا روابط نظامی با تهران هم یک اقدام نمادین سیاسی از سوی ولادیمیر پوتین درمقابل آمریکا است و هم کم اهمیت جلوه دادن بحث‌های داغ در کنگره آمریکا برسر پذیرفتن یا رد توافق جامع هسته‌ای با ایران که قرار است نتیجه آن تا اواخر شهریور روشن شود.
از نظر رئیس جمهوری روسیه ایران پس از توافق جامع هسته‌ای به جامعه جهانی پیوسته است و برگشت به دوران تحریم‌های گذشته قابل توجیه نیست، گو اینکه رقابت استراتژیک و مبارزه روسیه با آمریکا و به طور کلی غرب را نمی‌توان از نظر دور داشت – رقابت و مبارزه‌ای که ریشه در گسترش ناتو به کشورهای اروپای شرقی، استقرار سامانه پدافند ضد موشکی اروپا، جنگ در اکراین و تحریم‌های اقتصادی علیه روسیه دارد.
بر پایه توافق جامع هسته‌ای، تحریم‌های تسلیحاتی و موشکی علیه ایران به ترتیب به مدت پنج و هشت سال پا بر جا خواهد بود ولی روسیه اس -۳۰۰ را که یک سامانه صرفاً دفاعی است مشمول تحریم نمی‌داند و این در حالی است که آمریکا با تحویل این سامانه به ایران مخالفت می‌ورزد. در این رابطه جان کربی، سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا، به شبکه خبری فاکس نیوزگفت ماهیت سامانه اس-۳۰۰ دفاعی است و تحریم‌های سازمان ملل و یا توافق جامع هسته‌ای آن را در بر نمی‌گیرد ولی آمریکا مخالف فروش این سامانه به ایران است.
نشانه‌های بهبود روابط
ملاقاتهای مقامهای سیاسی و نظامی ایران و روسیه در ماههای گذشته از جمله سفر ژنرال سرگئی شایگو، وزیر دفاع روسیه، به تهران در دی ماه سال گذشته و امضا موافقت نامه همکاری نظامی دو کشور نشان می‌دهد که مسکو مایل است سایه بی‌اعتمادی حاکم بر روابط دو کشور را برچیند و روابط استراتژیک خود را با ایران تقویت کند.
گسترش روابط نظامی ایران و کشورهای اروپائی تا حد زیادی به اجرای توافق جامع هسته‌ای چفت خورده است اما به نظر نمی‌رسد که ایران در حال حاضر مایل به گسترش روابط با این کشور‌ها باشد.
در این رابطه، وزیر دفاع ایران در نشست خبری ۲۷ مرداد گفت: «در بخش جنگنده، نیاز‌های خود را به روس‌ها اعلام کردیم و با کشور دیگری نیز حرفی نزدیم و هیچ در خواستی در این حوزه از فرانسه نداشتیم و بعید می‌دانم در این شرایط، همکاری نظامی با این کشور داشته باشیم.»
به رغم این عدم تمایل، بعید به نظر می‌رسد که حتی با لغو تحریم‌ها، کشورهای اروپائی برای مدت‌ها مایل به فروش سلاحهای پیشرفته به ایران باشند و از این جهت روسیه در درجه اول و پس از آن چین مهم‌ترین صادر کنندگان تسلیحات و فناوری نظامی به ایران خواهند بود. به گزارش روزنامه دولتی «چاینا دیلی»، ایران قراردادی با چین برای خرید ۲۴ فروند جنگنده «چنگدو جی ۱۰» امضا کرده است.
اشتیاق به همکاریهای دو جانبه و منطقه‌ای
کار‌شناسان آمریکائی و اسرائیلی بار‌ها گفته‌اند که تحویل سامانه اس -۳۰۰ به ایران موازنه استراتژیک در خاورمیانه را بهم خواهد زد زیرا نفوذ به حریم هوائی ایران را مشکل‌تر و هزینه حمله‌های احتمالی را بیشترخواهد کرد.
کمک روسیه به ایران با هدف بهم زدن موازنه استراتژیک در منطقه باعث خواهد شد که ایران نقش پر رنگ تری را در خاور میانه بازی کند، منطقه‌ای که در آن مسکو و تهران منافع مشترک استراتژیک دارند.
وزارت خارجه روسیه، در آستانه سفر اخیر جواد ظریف به مسکو، طی بیانیه‌ای اعلام کرد که دیالوگ سیاسی بین ایران و روسیه بتازگی پر بار‌تر شده و با توصیف ایران به عنوان «یکی از نزدیک‌ترین شرکای منطقه‌ای روسیه» افزود «تفاهم دوجانبه عمیق و همکاری گسترده عملی» بین دو کشور از ویژه گیهای روابط دو کشور است. جدا از سوریه و عراق، دو کشور ایران و روسیه در افغانستان، قفقاز جنوبی، آسیای مرکزی و دریای خزر نیزمنافع مشترک استراتژیک دارند که در بیانیه مذکور به آن نیز تاکید شد.
محمد جواد ظریف هم درپایان سفرش به مسکو در یک کنفرانس خبری مشترک با سرگئی لارورف از موضع و منافع مشترک دو کشور در منطقه خاورمیانه سخن گفت و در رابطه با سوریه تاکید کرد مسائل این کشور باید بدون نسخه پیچی قدرتهای خارجی و از راههای سیاسی به وسیله مردم این کشور حل و فصل شود. در همین رابطه سرگئی لاورف گفت این قابل قبول نیست که دولت‌های خارجی از اسد بخواهند کناره گیری کند تا اپوزیسیون به قدرت برسد.
فرجام
در مجموع تصمیم روسیه به ارسال نسل جدید سامانه اس -۳۰۰ به ایران و توسعه همکاری در زمینه‌های نظامی و سیاسی نشان از معادله جدیدی در منطقه دارد که پس از توافق هسته‌ای در منطقه شکل گرفته است. روسیه می‌خواهد اولین کشور از کشورهای جهان باشد که در خصوص لغو تحریم‌های ایران اقدامی فوری و عملی انجام داده باشد و مایل است وارد معادلات امنیتی، اقتصادی و انرژی با ایران شود.
روسیه با توجه به سیاست آمریکا در خاورمیانه می‌خواهد که نقش فعال تری را در خاور میانه داشته باشد و از محوری که توسط ایران رهبری می‌شود یعنی سوریه، یمن و عراق حمایت می‌کند و خواهان عدم مداخله کشورهای عربی علیه حوثی‌ها است.
اما این رویکرد روسیه ماهیتی دوگانه دارد بدین معنی که از یک سو از «محور مقاومت» حمایت می‌کند و از سوئی دیگر تلاش دارد روابط نزدیک تری با کشورهای سنی منطقه مانند عربستان، امارات، مصر، ترکیه و اردن برقرار کند و در عین حال موضع پیچیده‌ای در قبال اسرائیل دارد. نمونه بارز این دوگانگی در رابطه با سوریه و موقعیت بشار اسد است. در حالیکه لاورف به ماندن اسد در صحنه سیاسی سوریه پای می‌فشارد، همتای سعودی‌اش، عادل الجبیر، تاکید دارد که اسد نباید هیچ نقشی در آینده سوریه داشته باشد.
تحویل سامانه اس -۳۰۰ از سوی روسیه با توجه به پیشینه پر تلاطم‌اش با ایران بستری برای احیا روابط دو جانبه است و باید آن را گامی مثبت برای اعتماد زایی دانست ولی رویکرد دوگانه‌اش در منطقه خاورمیانه برخی احتیاط‌ها را در ارزیابی‌ها ضروری می‌سازد و ادامه حمایت آن را از «محور مقاومت» زیر سئوال می‌برد.