به تازگی دریادار حبیب الله سیاری، فرمانده نیروی دریایی ارتش، در آیین آغاز رزمایش ولایت ۹۵، برقراری امنیت در تنگه هرمز، دریای عمان، خلیج عدن و آبراه باب المندب را یکی ازمهمترین اهداف این رزمایش برشمرد.
اعزام ناوگروههای نیروی دریایی ارتش به خلیج عدن وباب المندب ،آنگونه که فرماندهان نظامی ایران در سالهای اخیر بارها وبه مناسبت‌های مختلف تاکید کرده اند، برای بازنگهداشتن خطوط مواصلات دریایی درمنطقه ومبارزه با دزدی دریایی درخلیج عدن و آبهای سومالی است.
در این پیوند، حبیب الله سیاری در اردیبهشت ۱۳۹۴ گفت: " تنگه باب المندب یک آبراه بین المللی است ... و جمهوری اسلامی با اقتدار در این تنگه حضور دارد و از کشتی‌های تجاری محافظت میکند. "
باب المندب، به عنوان یکی از مهمترین گذرگاههای ترابری دریایی، اقیانوس هند را از طریق دریای سرخ و کانال سوئز به دریای مدیترانه اتصال میدهد و بهمین جهت از اهمیت جغرافیایی، اقتصادی و استراتژیک به سزایی برخوردار است. روزانه نزدیک به ۳.۸ میلیون بشکه نفت خام و فرآورده‌های نفتی از این آبراه عبورمیکند.
تلاشهای ایران برای جای پا در دریای سرخ
جمهوری اسلامی در سالهای اخیر برای تداوم حضورش در آبهای یاد شده و گسترش حوزه فعالیت نیروی دریایی ارتش ( به تعبیر آیت الله خامنه‌ای تبدیل نیروی دریایی فعلی به یک نیروی دریایی راهبردی) تلاش کرده است تا روابط دیپلماتیک و نظامی قوی با کشورهای واقع در کرانه غربی دریای سرخ و سومالی بر قرار کند.
در سال ۲۰۱۱ ایران و سومالی اقدام به افتتاح سفارت کردند و علی اکبر صالحی، وزیر خارجه وقت، دو بار به این کشور سفرکرد و سرمایه گذاری ایران در این کشور آغاز شد.
در ارتباط با جیبوتی ، جمهوری اسلامی تلاش کرد تا جای پایی برای خود در این کشور باز کند . در اردیبهشت ۱۳۹۳ چند فروند از ناوهای نیروی دریایی ارتش درجیبوتی پهلو گرفتند و درهمان سال علی لاریجانی، رییس مجلس شورای اسلامی، با سفر به جیبوتی، در مراسم افتتاح ساختمان جدید پارلمان این کشور که با هزینه ایران ساخته شد، شرکت کرد.
دلیل اصلی علاقه کشورهای شورای همکاری، به ویژه عربستان و امارات، به حضور در شمال شرق آفریقا کاملاً روشن است . این کشورها برای کمک به تامین امنیت‌شان و دور نگهداشتن جمهوری اسلامی ایران از این منطقه، نیاز دارند که روابط نزدیکی با کشورهای شمال شرق آفریقا بر قرار کنند.
به نحوی مشابه، تلاش هایی برای گسترش روابط با اریتره بعمل آمد و در اردیبهشت ۱۳۸۷ ، ایسایس آفورکی، رییس جمهور این کشور در تهران با محمود احمدی نژاد، رییس جمهور وقت، و آیت الله خامنه‌ای به گفت و گو نشست.
روابط ایران با سودان تحت رهبری عمر البشیرنیز گسترش یافت. در سالهای ۱۳۹۱ و ۱۳۹۳ چند فروند از ناوهای نیروی دریایی ارتش با سفر به پورت سودان از این کشور بازدید کردند.
اضافه بر این، جنگ داخلی یمن و خیزش حوثی‌ها که جمهوری اسلامی برای گسترش حوزه نفوذ سیاسی خود از آنها حمایت میکند، فرصتی را برای ایران پیش آورد تا در صورت رقم خوردن اوضاع به نفع حوثی ها، جای پای دیگری را در نزدیکی باب المندب و شاخ آفریقا برای خود دست و پا کند.
رشته‌های پنبه شده
اما سیر تحولات در منطقه از جمله آغاز حمله عربستان و کشورهای ائتلاف عربی در ۲۷ مارس ۲۰۱۵ علیه حوثی‌ها و نیرو‌های حامی علی عبدالله صالح و همچنین روند حوادث بعد از اعدام شیخ نمر باقر النمر روحانی معترض شیعه عربستان و متعاقب آن حمله به سفارت عربستان در تهران، همه رشته‌های جمهوری اسلامی را پنبه کرد و سودان و سومالی و جیبوتی پس از عربستان روابط سیاسی خود را با ایران قطع کردند. این اقدام در کنار قطع رابطه قدیمی مصر با ایران عملاً سرمایه گذاری سیاسی و غیر سیاسی جمهوری اسلامی را برای ایجاد جای پایی در کرانه غربی دریای سرخ به باد داد.
پایگاههای فرامرزی عربستان و امارات
تلاش عربستان سعودی برای تقویت حضور نظامی‌اش در دریای سرخ و خلیج عدن نه تنها تازگی ندارد که یکی از اهداف بلند مدت این کشور محسوب میشود که بیشتر به منظور مقابله با چالش‌های آشکار ایران و پیشرویهای آن در منطقه دنبال میشود. در این پیوند، در دو سال گذشته امارات متحده عربی هم درعمل به عربستان پیوسته است.
تلاش این دو کشور با توجه به تمرکز بیشتر آمریکا به شرق آسیا و چین و کاهش تعهدات نظامی آمریکا به صیانت و تامین امنیت کشورهای حاشیه خلیج فارس، اکنون شتاب بیشتری گرفته است تا جمهوری اسلامی را از ابرازِ وجود به عنوان قدرت برتر و مسلط منطقه‌ای بازدارد.
در ضمن نهایی شدن گفتگو‌های هسته‌ای بین ایران و کشورهای گروه ۱+۵ که در قالب برجام رخ نمود، مزیت بر علت شد و رهبران اغلب کشورهای شورای همکاری خلیج فارس به این نتیجه رسیدند که موازنه قدرت در خاورمیانه به نحوخطرناک و برگشت ناپذیری به ضرر آنها بهم خورده است.
از این رو عربستان سعودی و امارات که به اصطلاح سنگین وزن های شورای همکاری محسوب میشوند، در اقدامی پیشگیرانه سه پایگاه درمکانهای استراتژیک درغرب سواحل دریای سرخ و خلیج عدن دایر کردند و یا در حال احداث آنها هستند.
روز جمعه ۲۲ بهمن امسال، مجلس سومالی لند با اکثریت قریب به اتفاق آرا احداث یک پایگاه دریائی در بندر بربره در ۲۶۰ کیلومتری جنوب عدن را از سوی امارات تصویب کرد. سومالی لند که از پیوستن پنج استان کشور سومالی ایجاد شده و پایتخت آن هارگیسا است، در سال ۱۹۹۱ از سومالی جدا شد گو اینکه تاکنون هیچ کشوری آن را به رسمیت نشناخته و درسطح بین المللی تنها به عنوان یک منطقه خودمختار کشور سومالی شناخته میشود.
عربستان جدا از تمایل به گسترش حضور نظامی‌اش در شمال شرق آفریقا، هدف دیگری را نیز در کشور سومالی دنبال میکند و آن مهار تهدید‌های ناشی از الشباب است که روابط نزدیکی با القاعده شبه جزیره عربستان دارد و یکی از خطرناک‌ترین گروههای تروریستی محسوب میشود.
علاوه بر این ، امارات در حال برپایی یک پایگاه عمده هوایی و یک پایگاه دریایی نزدیک به هم در بندرعَصَب ارتیره در دریای سرخ است. امارات بر پایه قراردادی که با کشور ارتیره در سال ۲۰۱۵ امضا کرد، کار احداث این پایگاهها را ادامه میدهد و تاکنون چند عملیات نظامی از این بندر که در ۶۰ کیلومتری غرب یمن قرار داد، علیه مواضع مخالفان دولت عبد ربه منصور انجام داده است.
اخیراً "موسسه اطلاعاتی و پیش بینی‌های راهبردی" درآمریکا موسوم به "استراتفُور" با بررسی عکس‌های ماهواره‌ای گرفته شده از سوی موسسه " اُل سُرس آنالیسس" از این پایگاهها گزارش کرده است ، کار‌های ساختمانی تاسیسات نظامی در شمال غرب بندر عَصَب به مراحل پایانی آن نزدیک میشود و مقیاس و وسعت تاسیسات نشان میدهد که استقرار نیرو‌های اماراتی در ارتیره طولانی خواهد بود.
بر پایه این عکس‌ها ، تاسیسات نظامی امارات که در حوالی یک باند فرودگاه متروکه درعصب بر پا میشود شامل آشیانه‌های هوا پیما، منازل سازمانی برای پرسنل و یک بندر نظامی است. ضمناً همین عکس‌ها استقرار تعدادی تانک وخود رو زرهی به استعداد یک گردان را درکنار شماری هواپیمای جنگنده و ترابری، هلی کوپتر تهاجمی و ترابری، کامیون نظامی، و توپ در این تاسیسات نشان میدهد.
به موازات این ، عربستان سعودی و جیبوتی (مستعمره پیشین فرانسه) در سال گذشته میلادی یک پیمان امنیتی امضا کردند و اکنون ریاض در حال نهایی کردن قراردادی با دولت جیبوتی برای احداث یک پایگاه نظامی دراین کشور است. جیبوتی هم عضو اتحادیه عرب است وهم به ائتلاف ۳۴ کشور اسلامی ضد تروریسم به رهبری عربستان سعودی پیوسته است ، ائتلافی که در دسامبر ۲۰۱۵ پا گرفت.
سودان نیز که سالها روابط بسیار نزدیکی با جمهوری اسلامی داشت و جز متحدان آن بشمار میرفت ، با چرخشی آشکار از تهران فاصله گرفته است . عربستان سعودی با ارائه کمک‌های مالی سودان را متعاقد کرد که به ائتلاف کشورهای عربی علیه مخالفان دولت عبد ربه منصور بپیوندند.
پایگاههای آمریکا و چین
آمریکا نیز یک پایگاه در جیبوتی دارد که متعاقب حادثه ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ ، در "کمپ لِمونیِر" این کشور، در تاسیسات پیشین لژیون خارجی فرانسه، دایر کرد . این پایگاه نزدیک به ۴۰۰۰ نفر از پرسنل نظامی را در خود جای داده است و ماموریت اصلی آن در ارتباط با عملیات ضد تروریستی از جمله حملات کماندویی و پهپادی در منطقه است . در حال حاضر این پایگاه تحت نظر آفریکام (فرماندهی آفریقا) آمریکا فعالیت میکند .
چین، رقیب استراتژیک آمریکا، هم احداث یک پایگاه در جیبوتی را در چند کیلومتری کمپ لِمونیِر آغاز کرده است و قصد دارد حضور دریایی خود را به طرف خطوط مواصلاتی اقیانوس هند و آفریقا گسترش دهد و نیروی دریایی‌اش را به یک نیروی راهبردی ( یا نیروی دریایی آبهای آبی) تبدیل کند. این پایگاه نخستین پایگاه برون مرزی چین است.
چالش ها، محو جای پای ایران
به نظر میرسد که عربستان سعودی و امارات و تا حدی قطر در میان کشورهای شورای همکاری خلیج فارس درباره تامین امنیت اعضا شورا و حصول آن را در سایه اتحاد و تقویت توان رزمی جمعی‌شان اتفاق نظر دارند. اما به رغم این نظرات مشترک به ویژه در برخی از عرصه‌های سیاست خارجی، این کشورها اهداف متفاوتی را دنبال میکنند و روابط امنیتی و بازرگانی خود با دیگر کشورها را انفرادی پی میگیرند و سیاست و رویکرد واحدی ندارند. این عدم اتفاق نظر در مورد شمال شرق افریقا مشهود است .
دلیل اصلی علاقه کشورهای شورای همکاری، به ویژه عربستان و امارات، به حضور در شمال شرق آفریقا کاملاً روشن است . این کشورها برای کمک به تامین امنیت‌شان و دور نگهداشتن جمهوری اسلامی ایران از این منطقه، نیاز دارند که روابط نزدیکی با کشورهای شمال شرق آفریقا بر قرار کنند.
اعضا شورای همکاری با ایجاد پایگاهها و بر قراری روابط نظامی با این کشورها قادر خواهند بود یک لایه حفاظتی موثری را برای خود در مقابل تهدید‌های احتمالی ایجاد کنند. بحران یمن و پیامد‌های ناشی از آن، کشورهای شورای همکاری را بیش از پیش راغب کرده است که به ارتیره، سودان و سومالی نزدیک شوند، کشور هایی که ثبات لرزانی دارند و میتوانند منبع ارسال جنگ افزار و یا رخنه تروریست ها به عربستان سعودی یا امارات باشند.
جدا از نگرانیها و مسایل امنیتی، کشورهای شورای همکاری گامهایی را برای شرکت در بخش کشاورزی منطقه شمال شرق افریقا برداشته اند. بخش هایی از این منطقه زمین‌های کشاورزی مناسبی دارد و از نظر نیروی انسانی غنی است. در این ارتباط ، عربستان، امارات و قطر دربخش‌های کشاورزی سودان، اتیوپی سرمایه گذاری کرده اند و یا پروژه هایی را در دست اجرا دارند.
گرچه سرمایه گذاری این کشورها در شمال شرق آفریقا منطقی به نظر میرسد ولی با توجه به دینامیک داخلی این منطقه، اجرای پروژه‌ها خالی از اشکال نخواهد بود. مصر با اتیوپی به خاطر ایجاد سد در مسیر نیل آبی ( یکی از سر چشمه‌های نیل) اختلاف جدی دارد. اریتره که متعاقب یک خیزش عمومی در دهه ۹۰ از اتیوپی جدا شد ، با این کشور روابط خوبی ندارد. اضافه بر این، سرمایه گذاری عربستان، امارات و قطر در بخش‌های کشاورزی اتیوپی و سودان به مذاق دولت مصر سازگار نخواهد بود. آب و کمیاب بودن آن همیشه یکی از موارد اختلاف کشورهای منطقه بوده است.
اینکه امارات در ارتیره حضور نظامی دارد و عربستان در اتیوپی سرمایه گذاری کرده است میتواند اختلافاتی را ایجاد کند و یا تنش را افزایش دهد. با اینهمه، این اقدام عربستان و امارات بدان معنی نیست که در صورت نیاز، از یک کشور درمقابل کشور دیگر دفاع خواهد کرد زیرا این کار در تضاد با منافع آنها است و تلاش و سرمایه گذاری آنها را به هدر خواهد داد.
موانعی که این دینامیک‌های داخلی میتوانند ایجاد کنند غیر قابل عبور نیستند ولی وضعیت کلی منطقه حاکی از آن است که کشورهای شورای همکاری به ویژه عربستان و امارات برای پیشبرد سیاست خارجی خود با چالشهائی چند روبرو خواهند شد.
به رغم این چالشها، در مجموع رویکرد عربستان و امارات در حوزه‌های نظامی و امنیتی درکشورهای شمال شرق آفریقا بالنسبه کار سازبوده است و ضمن پنبه کردن رشته‌های ایران دراین کشور ها، راه را برای جای پای محکم خود در سواحل غربی دریای سرخ هموار کرده است.
----------------------------------------------------------------------
نظرات طرح شده در این یادداشت الزاماً بازتاب دیدگاه رادیو فردا نیست.