از «هم گسیختگی» در اردوگاه شیعیان عراق

با شروع مجدد اختلافات میان نوری مالکی و مقتدی صدر در اوائل سال ۲۰۱۴ و عمیق‌تر شدن آن به دنبال سخنان تند هر دو طرف بر ضد یگدیگر، سلسله حوادث بعدی عراق به سوی یک بحران همه جانبه پیش رفت که تا امروز راه برون رفت از آن همچنان تاریک مانده است.

در این میان هر نتیجه‌ای که حاصل شود، به نظر می‌آید ائتلاف سیاسی شیعیان که بیش از ده سال با قدرت بر صحنه سیاسی عراق حاکم بود، نتواند وحدت گذشته خود را حفظ کند و در دوره ضعف و اضمحلال خود فرو خواهد رفت.

اگرچه نمی‌توان انتقاد شدید مقتدی صدر از سفر نوری مالکی به امریکا و سپس واکنش نخست وزیر سابق عراق به رهبر جریان صدری که او را «نوزاد صحنه سیاسی عراق» نامید را تنها ریشه بحران میان این دو گروه سیاسی شیعه تلقی کرد اما این موضوع اختلافات در خیمه شیعیان را علنی کرد و با مقصر شناخته شدن نوری مالکی در سقوط موصل و سپس علنی شدن پرونده‌های فساد دولت متبوع وی، دیگر جائی برای سومین دوره نخست وزیری وی باقی نماند.

شعار هواداران مقتدی صدر علیه ایران (فیلم از کاربر رادیو فردا)

شعار دادن طرفداران مقتدی صدر علیه ایران در بغداد

در آن زمان طرفداران صدر فکر می‌کردند که بالاخره مانع آن شدند تا نوری مالکی نتواند یک بار دیگر نخست وزیر شود. اما بحران کاهش قیمت نفت از یک سو، و وجود شبکه گسترده‌ای از عوامل نوری مالکی در ارکان دولت، مانع از آن می‌شد که نخست وزیر جدید، حیدر عبادی بتواند کاری در پیشبرد امور کشور انجام دهد. در چنین شرایطی نوری مالکی و طرفداران او تلاش می‌کردند دلیل چنین اوضاع نابسامانی را ناتوانی نخست وزیر جدید معرفی کنند و از این موقعیت استفاده کرده، دوباره سکان دولت را در دست بگیرند.

اما حیدر عبادی بر نکته‌ای تأکید کرد که نه فقط خواست اکثر گروه‌های سیاسی عراق بود، بلکه افکار عمومی کشور هم با آن همراهی می‌کرد و آن انجام اصلاحات اداری و سیاسی بود. اصلاحاتی که مرجعیت دینی از آن حمایت کرد و غالبا مجموعه افراد نوری مالکی در داخل دولت را هدف گرفته بود.

در تظاهرات هفته‌های گذشته هواداران مقتدی صدر، انتقام از نوری مالکی و افراد وی در داخل پارلمان و دولت، به روشنی دیده می‌شد. در این میان نوری مالکی و هواداران او بیکار ننشسته و در درجه اول تلاش کردند ریاست فعلی پارلمان را ساقط کرده و خود اداره پارلمان را به عهده بگیرند، و در مرحله دوم شبه نظامیان وابسته به آن‌ها امور نظامی و امنیتی کشور را تحت تصرف خود قرار دهند. این برنامه با فشار تظاهرکنندگان در بیرون پارلمان و تحرک نیروهای سیاسی در داخل پارلمان و دولت، خنثی شد.

تاکنون برنامه اصلاحات حیدر عبادی نه پیاده شده و نه دورنمای نتایج آن ترسیم شده است. اما بطور قطع آنچه که بوقوع پیوسته یک نوع از هم گسیختگی در داخل اردوگاه سیاسی شیعیان است که از سال ۲۰۰۳ تاکنون سابقه نداشته است. این از هم گسیختگی ترکیب و وضعیت جدیدی را در برابر این گروه‌ها و جمهوری اسلامی بعنوان کشور پر نفوذ با قدرتی مؤثر بر آنان، مطرح کرده است.

وضعیت فعلی احزاب و گروه‌های سیاسی شیعه عراق چگونه است و آیا می‌توانند یکپارچگی گذشته خود را حفظ کنند؟ نقش جمهوری اسلامی در این میان چیست و میزان نزدیکی و دوری این تشکل‌های سیاسی شیعه با حکومت ولی فقیه در شرایط جدید چگونه است؟

۱-حزب الدعوه
این حزب اکنون به دو شاخه تقسیم شده است و هر روز اختلاف بین دو طرف عمیق‌تر می‌شود. یک دسته از نوری مالکی نخست وزیر سابق حمایت می‌کند که بیشتر در میان شاخه نظامی حزب و رهبران شبه نظامیان «حشد الشعبی» توزیع شده‌اند.

دسته دوم از حیدر عبادی حمایت می‌کند که شامل کادر رهبری و سیاسی حزب هستند و شخصیت هائی چون عبدالحلیم زهیری، طارق نجم، صادق رکابی، ولید حلًی و علی علاق در رأس آن‌ها قرار می‌گیرند. این گروه معتقدند که:
الف-نوری مالکی شخصیتی بدنام در میان افکار عمومی عراقی‌ها می‌باشد که نباید نتیجه اعمال مخرب وی دامن آن‌ها را بگیرد و بنابراین برای دور نگه داشتن حزب الدعوه از هر گونه اتهام به فساد و کوتاهی، عامل این فساد را معرفی کرد.

در ماه‌های گذشته این گروه و در رأس آن‌ها حیدر عبادی انتقادت تند خود را بر ضد مالکی علنی کردند و گزارش کمیته تحقیق درباره سقوط موصل و گسترش فساد در ارکان دولت نخست وزیر سابق را منتشر کردند.

ب-این گروه مایلند که دولت عراق در سیاست‌های کلی خود هشدار‌ها و چارچوب‌های ایالات متحده امریکا را در نظر بگیرد و در منازعه میان ایران و پادشاهی سعودی تعامل مثبت با هر دو طرف را در پیش بگیرد.

ج- این گروه از حمایت تشکل‌های سنی، کُرد، مجلس اعلی انقلاب اسلامی، حزب فضیلت، جریان صدری‌ها، مرجعیت دینی، کشورهای عربی منطقه به جز قطر، اتحادیه اروپا، ایالات متحده امریکا و سازمان ملل برای انجام اصلاحات، برخوردار است. گروه ایاد علاوی اصلاحات حیدر عبادی را قبول نکرده و ملاحظاتی بر آن‌ها وارد نموده است.

د-این گروه همچنان برای رهائی از ارث نوری مالکی در داخل حزب، ممکن است یک حزب جدید تشکیل دهند و بنابراین یک انشعاب دیگری در داخل حزب الدعوه را رقم زند

این گروه در صورت درخواست مصالحه با نوری مالکی از سوی ایران موافقت نخواهد کرد و از دخالت‌های خارج از کانالهای رسمی دو دولت که توسط قاسم سلیمانی انجام می‌شود، به شدت انتقاد کرده است. حزب الدعوه در دو شاخه خود، در حال حاضر ۹۲ نماینده در پارلمان دارد.

۲- جریان صدری‌ها

گروه صدری‌ها با به راه انداختن تظاهرات گسترده اخیر نشان دادند که از قدرت بسیج مردمی بالاتری برخوردارند و می‌توانند به شکل مؤثر بر ارکان دولت فشار وارد کنند. ابزارهای مقتدی صدر شامل ۳۴ نماینده مجلس از مجموع ۳۲۸ نماینده، پایگاه مردمی قوی به ویژه در مناطق فقیر شهری و شهرهای جنوبی کشور و داشتن شبه نظامیان معروف به «سرایا السلام» که تعداد جنگجویان آن به هزاران نفر می‌رسد که بعد از انحلال جیش المهدی، در سال ۲۰۱۴ تأسیس شد. این شبه نظامیان اکنون به فرمان مقتدی صدر وظیفه حمایت از مساجد، حسینیه‌ها و مراقد و مراجع را دارند و بخشی از نیروهای حشد الشعبی به حساب می‌آیند. جریان صدری در حال حاضر به شدت با نوری مالکی و هوادران آن مخالف است. صدری‌ها معتقدند که نوری مالکی با میدان دادن به شبه نظامیان «عصائب اهل حق»،

در دوران نخست وزیری خود، تلاش کرد قدرت صدری‌ها را محدود کند و با به راه انداختن یک گروه شبه نظامی دیگر به نام «جیش مختار» به رهبری فردی وابسته به جمهوری اسلامی بنام «واثق بطاط» از قدرت نظامی آن‌ها بکاهد.
در حال حاضر گروه مقتدی صدر هیچ راهی برای مصالحه با نوری مالکی را قبول نمی‌کند اما حاضر است با ایران به شکلی که خواسته‌های مطرح شده او تأمین شود، به تفاهم برسد. ​

۳-مجلس اعلای انقلاب اسلامی
این گروه از اصلاحات حیدر عبادی حمایت کرده است اما به شدت از جمهوری اسلامی حرف شنوی دارد و در چارچوب سیاست‌های حکومت ایران گام برمی دارد. اما نیم نگاهی نیز به سیاست امریکا در عراق و منطقه دارد و سابقا در دوران جورج بوش و تحت تأثیر فشارهای کاخ سفید، تلاش کرد از سیاست‌های جمهوری اسلامی فاصله بگیرد و حتی نام حزب خود را که در ایران تأسیس شده بود، عوض کرد. مجلس اعلا در حال حاضر ۲۹ نماینده در مجلس عراق دارد. ​

۴-حزب فضیلت
این حزب با مرجعیت دینی محمد یعقوبی و دبیرکلی هاشم هاشمی در حال حاضر فقط ۶ نماینده در پارلمان عراق دارد و به شدت از اصلاحات حیدر عبادی حمایت می‌کند. برای خروج از بحران فعلی عراق، این حزب پیشنهاد کرده که انتخابات زودرس برگزار شود با این شرط که ترکیب فعلی هیأت ناظر بر انتخابات تغییر کند. این حزب تلاش دارد با ایران رابطه خوبی داشته باشد اما مرجعیت دینی آن هم مرجعیت نجف و هم مرجعیت قم را بالا‌تر از خود نمی‌داند و مایل است در بازی‌های سیاسی امتیازاتی برای خود کسب کند. این حزب را نمی‌توان کاملا تابع جمهوری اسلامی تلقی کرد و چه بسا اگر مصلحت ببیند در برابر ایران خواهد ایستاد.

۵-حزب اصلاح
رهبر این حزب ابراهیم جعفری وزیر خارجه فعلی عراق است که جایگاه او در این وزارتخانه به شدت مورد انتقاد قرار گرفته و درخواست‌های جدی برای تغییر وی صورت گرفته است. حزب اصلاح در حال حاضر ۶ نماینده در پارلمان دارد و دبیرکل آن در منصب وزیر خارجه به شدت از سیاست جمهوری اسلامی تبعیت می‌کرد.

شبه نظامیان شیعه

۱-سپاه بدر
این گروه شبه نظامی سابقه طولانی در همکاری با جمهوری اسلامی در زمینه‌های نظامی و امنیتی داشته است و در سالهای اولیه جنگ ایران و عراق تشکیل شد. بعد از سقوط صدام حسین در سال ۲۰۰۳ هزاران نفر از جنگجویان این سازمان وارد پلیس و مراکز نیروهای انتظامی عراق به ویژه در پایتخت شدند. در حال حاضر بیشتر مراکز پلیس بغداد توسط نیروهای این سپاه اداره می‌شوند. این گروه از نظر سیاسی نفوذ گسترده‌ای در عراق دارد و از نوری مالکی حمایت می‌کند.

هادی عامری فرمانده این شبه نظامیان خود را تابع ولی فقیه می‌داند و یار نزدیک قاسم سلیمانی به حساب می‌آید. در یک سال گذشته نوری مالکی در پشت صحنه تلاش کرد او را وزیر کشور کند اما موفق نشد. بسیاری از نیروهای سازمان بدر، رهبران شبه نظامیان تازه تأسیس در عراق شدند، مانند جمال ابراهیمی فرمانده گردان‌های حزب الله، علی یاسری فرمانده یگان خراسان (این گروه شبه نظامی اکنون در سوریه حضور دارد) و واثق بطاط که فرماندهی جیش مختار را به عهده داشت. برخی از نیروی سابق سازمان بدر نیز مانند عدنان شاهمانی و مصطفی خزعلی نماینده مجلس شدند.

برخی از نیروهای سابق سازمان بدر نیز مانند عدنان شاهمانی و مصطفی خزعلی نماینده پارلمان عراق شدند. طبق برخی از گزار ش‌ها خزعلی به همراه مصطفی شیبانی، از نیروهای سپاه قدس و از فرماندهان سپاه بدر، گردان‌های سیدالشهدا برای جنگ در سوریه را تشکیل دادند.​

۲-عصائب اهل حق

این گروه شبه نظامی در دوره هشت ساله نخست وزیری نوری مالکی پر و بال گرفت و امکانات گسترده دولتی در اختیار آن قرار داده شد. رهبر آن قیس خزعلی است که قبلا از نیروهای وفادار به مقتدی صدر بود اما بعد‌ها در برابر صدر ایستاد. قیس خزعلی خود را روحانی جامع العلوم می‌داند که نه فقط درباره تکفیر خارجی‌ها و اهل تسنن فتوا صادر می‌کند، بلکه در مورد جدا کردن زنان از مردان و عدم حضور زن در جمع مردانه و برعکس فتواهائی صادر کرده است.

این گروه در سال ۲۰۰۸ چند مهندس نفت تبعه انگلیس و یک سرباز امریکائی را ربود و طبق بیانیه‌های رسمی خود مدعی است که بیش از شش هزار عملیات بر ضد نیروهای امریکائی در عراق انجام داده است. این گروه از تجهیزات بسیار بالای نظامی برخوردار است و تحت فرماندهی قاسم سلیمانی عمل می‌کند.

۳-سرایا السلام

این شبه نظامیان به گروه مقتدی صدر تعلق دارد و از بازمانده‌های جیش المهدی تشکیل شده است. در ابتدای تشکیل این گروه مقتدی صدر ادعا کرد که وظیفه آن دفاعی است اما بعد از مدتی در حملات شرکت کرد و به ویژه در شهرهای سامرا و دیالی نقش طلایه داری را به عهده داشت. در ژوئن ۲۰۱۵ گروه سرایا السلام در شهرهائی چون بغداد، بصره و نجف رژه نظامی رفتند و توان خود را در معرض دید قرار دادند. این رژه‌ها نشان داد که نیروی شبه نظامی وابسته به مقتدی صدر بیش از ۴۰ هزار جنگجو دارد و با توجه به اینکه دولت فعلی عراق چندان کمک نظامی به آن‌ها نمی‌کند، تأمین هزینه‌های این همه شبه نظامی که حداقل ماهیانه بیست میلیون دلار حقوق می‌گیرند، به یکی از اسرار کشور عراق تبدیل شده است.

۴-لشکر ابوالفضل عباس

این لشکر توسط یک مرجع دینی بنام قاسم طائی تشکیل شده و از ادغام داوطلبان جنگ در سوریه گردآوری شده است. نیروهای عصائب اهل حق، حزب الله عراق و برخی از هواداران مقتدی صدر در آن شرکت دارند. این گروه از نخستین شبه نظامیان شیعه شرکت کننده در جنگ سوریه در سال ۲۰۱۲ به حساب می‌آید اما بعد از سقوط موصل به دست داعش، به عراق بازگشتند و به مصاف داعش رفتند. این لشکر نیز تحت فرماندهی قاسم سلیمانی عمل می‌کند.

۵-حزب الله عراق

رهبری این گروه را فردی بنام واثق بطاط به عهده دارد که خود را مقلد خامنه‌ای می‌داند. این شبه نظامیان در زمان نوری مالکی در سال ۲۰۱۰ بوجود آمدند. در آن زمان وظیفه خود را کشتن اعضای حزب بعث عراق، سنی‌ها و وهابی‌ها تعیین کردند. بعد‌ها واثق بطاط نام شبه نظامیان خود را به جیش مختار تغییر داد. این گروه دو بار با راکت به اردوگاه لیبرتی مقر خلع سلاح شده اعضای مجاهدین خلق حمله کرد و تعداد زیادی را از آن‌ها کشت و زخمی کرد. این گروه در لیست تروریسم ایالات متحده امریکا قرار دارد و در اواخر دوره نخست وزیری نوری مالکی، رهبر آن واثق بطاط به مدت یک ماه به زندان افتاد اما با وساطت جمهوری اسلامی از زندان آزاد شد.

همه این گروه‌های شبه نظامی شیعه در عراق با فرماندهان سپاه پاسداران ایران ارتباط تنگاتنگی دارند و تحت اوامر آن‌ها عمل می‌کنند و بنابراین می‌توانند بعنوان یک اهرم فشار قوی بر ضد سیاستمداران عراقی به کار گرفته شوند. تا زمانی که عراق ارتش ملی به معنای واقعی کلمه ندارد و نیروهای انتظامی و امنیتی آن از استانداردهای ملی و جهانی فاصله دارند، سرنوشت کشور را این شبه نظامیان تعیین می‌کنند. به ویژه که اکنون داعیه جنگ با داعش را دارند و به بهانه این می‌توانند هر سیاستمداری را تحت فشار قرار دهند، حتی اگر آن شخص حیدر عبادی نخست وزیر باشد.

اما اختلاف در جبهه سیاسی می‌توان به اختلافات میان شبه نظامیان کشیده شود و اوضاع عراق را پیچیده‌تر از گذشته کند. در طی صد سال گذشته این اولین بار بود که شیعیان زمام امور را در عراق به دست گرفتند که این دوره با «توسعه شبه نظامیان» توأم شده است. موضوعی که بدون شک در اثر حاکمیت نظامیان در ایران متبلور شده و تا وقتی که سپاهیان بر ایران حکومت می‌کنند نه فقط حیدر عبادی نمی‌تواند اصلاحات خود را به پیش ببرد، بلکه تا سالهای مدیدی موضوع شبه نظامیان تمام امور عراق را تحت الشعاع خود قرار خواهد داد.

---------------------------------------------------------

نظر نویسنده بیانگر موضع رادیو فردا نیست.