یکی از کارتون‌های پرطرفداری که در سال‌های گذشته از تلویزیون ایران برای کودکان نمایش داده می‌شد، با نام «پَت و مَت» یا "همینه" نخست تولید کشور چکوسلوواکی و پس از جدایی آن دو جمهوری چک است.
پت و مت، شخصیت های اصلی این کارتون، دو مرد هستند که همیشه کارهای احمقانه انجام می دهند.
این شخصیت ها را در اصل دو کاریکاتوریست چکی به نام‌های لوبومیر بنش و ولادیمیر ییرانک بیش از سی سال پیش یعنی در دوره حکومت کمونیسم خلق کرده اند. لوبومیر بنش درگذشته است و پسرش، مارِک بنش کار او را همچنان ادامه می‌دهد. او استودیویی در بیست کیلومتری شهر پراگ دارد و در آنجا مشغول ساخت قسمت های جدید این کارتون است.
مجریان برنامه نگاه تازه برای اینکه از نزدیک با پت و مت آشنا شوند و با سازندگان کارتون آن گفت و گو کنند به استودیوی مذکور رفتند. این استودیو در اصل یک آپارتمان مسکونی است و بیرون از آن هیچ نشانه ای از پت و مت دیده نمی‌شود. داخل یک میز دو در سه متر دیده می شود که پت و مت و خانه آنها بر روی آن قرار گرفته است.
ما الان داریم سری جدید «پَت و مَت» را تولید می‌کنیم با عنوان: «پت و مت، همینه!»
بله. ما از دوربین فیلمبرداری استفاده نمی‌کنیم. این دوربین عکاسی دیجیتال است که به کامپیوتر وصل است و از نظر کیفیت تصویری هم خیلی خوب است. ما از عروسک‌ها عکس‌های زیادی می‌گیریم. به این ترتیب که هر عروسک را ذره ذره حرکت می‌دهیم و از هر حرکت آن عکس می‌گیریم. ما باید از هر ثانیه حرکت بیست و پنج عکس بگیریم. به این ترتیب برای هر بخش کارتون «پَت و مَت» حدود هفده هزار عکس لازم داریم. بعد از تهیۀ عکس‌ها، آنها را می‌بریم داخل کامپیوتر و به هم می‌چسبانیم تا فیلم درست شود.
عکس گرفتن کار انیماتور است که امروز اینجا نیست. البته خود من هم عکس می‌گیرم.
نه، این دستگاه قهوه همکار خانم ماست! [خنده]
پدرم می‌گفت در هشتاد کشور.
ـ بله.
سال ۱۹۷۵.
بله، در دورۀ کمونیستی.
چون ما خودمان هم کودنیم! پدر من مثل پَت بود، من هم مثل مَت هستم.
ـ بله. زنم همیشه می‌گفت من مثل پَت و مَت هستم. مثلاً وقتی یک آینه را به دیوار می‌زنم، همیشه کج از آب درمی‌آید. چون همیشه عدد شش [6] را نه [9] می‌خوانم!
آره، دو تا.
بله، معلوم است!
بچه‌های امروز هم «پَت و مَت» را می‌شناسند. هم بچه‌ها و هم آدم‌بزرگ‌ها در چک از این کارتون خوششان می‌آید.
بله. الان سری هفتاد و نه قسمتی آن در حال پخش است.
بله. همۀ اینها وظیفۀ این همکارم است: یان بوزک.
نه، نه. اینها را ما جدیداً تهیه کرده‌ایم. اسکلتشان کاملاً جدید است. هر کدام از این عروسک‌ها حدود هزار دلار قیمت دارد.
بله، ارزان نیست...
بله.
می‌شود... چرا نه...
نمی‌دانم...
نه، چون پَت و مَت سیاسی نیستند.
[خنده]
چون که اینها شبیه کارگرهای معمولی در چک هستند. البته تیپ‌شان شبیه کارگرهای چند دهه قبل است؛ همان‌ها که در سال‌های دهۀ هفتاد بودند.
بله، چکی هستند.
آره، هستند آدم‌هایی که بدشان می‌آید... چون خودشان شبیه پَت و مَت هستند!
نه، همسایه هستند.
نه، همسایه هستند... دو تا همسایۀ کاملاً معمولی.
در اولین قسمت، پَت و مَت کلاه نداشتند، دست‌هاشان هم متفاوت بود و موسیقی فیلم هم فرق داشت.
از قسمت دوم این موسیقی اضافه شده.
ـ پتر کومَن سازندۀ این آهنگ معروف است. آهنگساز اول بعد از تولید قسمت اول، درگذشت، ولی پِتر همچنان هست و برای قسمت‌های جدید هم آهنگ درست می‌کند.
دو ماه... برای تولید یک قسمت هفت یا هشت دقیقه‌ای... اینها وسایل پَت و مَت است... این تختخوابشان است... تخت یک‌نفره... این هم چکش است...
آره، باید سبک باشد تا بتوانند توی دست نگهش بدارند.
از کلمات «پَت لات» و «مَت لات» که در زبان چکی به‌معنی ماستمالی کردن است.
نه، بی‌صدا بهتر است. چون این‌طوری می‌شود به کشورهای دیگر هم فروخت.
اولین بار پدرم این کار را انجام داد، به این معنی که: همین است!
[خنده]
زنگ موبایل آقای بنش موسیقی کارتون «پَت و مَت» بود. شخصیتش هم به پَت و مَت بی‌شباهت نبود. هرچه به او می‌گفتیم، می‌رفت برای همکارانش تعریف می‌کرد. آنها هم به حرف‌های ساده و معمولی و حتی بی‌مزۀ ما می‌خندیدند. معلوم بود سعی می‌کنند از مسائل روزمره که دور و برشان روی می‌دهد، ایده بگیرند. با عروسک‌های پَت و مَت کلی عکس گرفتیم که می‌توانید در همین وبسایت آنها را ببینید.
کارتون «پَت و مَت» در ایران ماجراساز هم بوده است: چند سال سال پیش، صدا و سیما قسمتی را پخش کرده که در آن، این دو شخصیت شراب می‌انداخته‌اند! همین امر پیامدهایی هم برای برخی از کارمندان تلویزیون ملی ایران داشت.
ولادیمیر یرانک یکی از خالقان پت و مت هنوز زنده است. او با وجود کهولت لطف کرد و درخواست ما را برای مصاحبه پذیرفت. نکتۀ جالب اختلاف روایت اوست با مارک بنش در مورد ریشه نام‌های پَت و مَت. از او می‌پرسیم:
این ایده در دهۀ ۱۹۷۰، در دورۀ کمونیستی، به ذهن ما خطور کرد؛ هنگامی که بازار آزاد وجود نداشت و اقتصاد کاملاً تحت کنترل دولت بود. در آن زمان، بعضی از مردم در کنار کارهای دولتی خودشان، به‌طور پنهانی و غیرقانونی، دست به کارهای شخصی هم می‌زدند. ولی این افراد گاهی تخصص لازم برای آن کارها را نداشتند و به همین دلیل کارهای خنده‌داری از آنها سرمی‌زد. این وضعیت من و همکارم لوبومیر بنش را به این فکر انداخت که دو شخصیت بسازیم که در واقع دو کارگرند که همیشه ایده‌های خوبی دارند، ولی چون کار بلد نیستند، خرابکاری می‌کنند.
داستان‌های «پَت و مَت» بازتاب‌دهندۀ واقعیت جامعۀ آن زمان بود. آدم‌های مشابهی را در کافه‌ها می‌دیدم و شاهد این کارهای غیرقانونی بودم. مردم وقتی کاری داشتند، به‌جای آنکه گوشی تلفن را بردارند و به یک متخصص زنگ بزنند، می‌رفتند کافه و مثلاً می‌پرسیدند: «اینجا چه کسی لوله‌کشی بلد است؟» آن‌وقت فردی پیدا می‌شد که آن کار را به یک شکلی انجام می‌داد. واقعیت جامعۀ چک در آن سال‌ها همین بود. من تصور نمی‌کنم که این وضعیت در کشورهایی مثل آلمان و انگلستان هم وجود می‌داشت.
این دو شخصیت اول اسم مشخصی نداشتند. همکارم آقای بنش گفت برای اینکه بتوانیم این کارتون را به خارج هم بفروشیم، باید اسمی برایش انتخاب کنیم. این اسم‌ها باید کوتاه و بامعنی می‌بودند. برای همین من از مفاهیمی که در شطرنج وجود دارد استفاده کردم و تصمیم گرفتم نام شخصیت‌ها را بگذارم «پَت» و «مَت»، برگرفته از اصطلاحات «پات» و «مات» در شطرنج. در حقیقت کارهایی که اینها انجام می‌دهند مانند همان وضعیت «پات» و «مات» در شطرنج است.
کارتون «پَت و مَت» با برافتادن رژیم کمونیستی و تغییر در ساختار اقتصادی چک باید به پایان می‌رسید، ولی این‌طور نشد و آنها همچنان جایگاه خودشان را در کشور ما دارند، چراکه امروز هم افرادی هستند که با تکنولوژی مدرن و پیشرفته مشکل دارند و خرابکاری می‌کنند. به همین دلیل شخصیت‌های پَت و مَت در دنیای مدرن هم وجود دارند. فکر نمی‌کنم «پَت و مَت» زندگی شخصی مرا تغییر داده باشد. اوایل، از مردم نامه‌هایی دریافت می‌کردم که در آنها از من می‌خواستند برایشان تصویر پَت و مَت را بکشم. پس می‌شود فهمید که پَت و مَت تأثیر روانی زیادی بر مردم آن زمان داشتند. آنها آن‌قدر مهم بودند که حتی تا امروز هم زنده مانده‌اند.
من با وضعیت ایران آشنا نیستم. اگر کارهای «پَت و مَت» برای مردم ایران هم جالب است، این به معنای آن است که این پدیده در ایران هم وجود دارد. در هر صورت، خوشحالم که مردم ایران از این دو شخصیت خوششان می‌آید، ولی آرزو می‌کنم که پدیدۀ «پَت و مَت» و کارهای غیراستاندارد در ایران هم از بین برود.
پت و مت، شخصیت های اصلی این کارتون، دو مرد هستند که همیشه کارهای احمقانه انجام می دهند.
این شخصیت ها را در اصل دو کاریکاتوریست چکی به نام‌های لوبومیر بنش و ولادیمیر ییرانک بیش از سی سال پیش یعنی در دوره حکومت کمونیسم خلق کرده اند. لوبومیر بنش درگذشته است و پسرش، مارِک بنش کار او را همچنان ادامه می‌دهد. او استودیویی در بیست کیلومتری شهر پراگ دارد و در آنجا مشغول ساخت قسمت های جدید این کارتون است.
مجریان برنامه نگاه تازه برای اینکه از نزدیک با پت و مت آشنا شوند و با سازندگان کارتون آن گفت و گو کنند به استودیوی مذکور رفتند. این استودیو در اصل یک آپارتمان مسکونی است و بیرون از آن هیچ نشانه ای از پت و مت دیده نمی‌شود. داخل یک میز دو در سه متر دیده می شود که پت و مت و خانه آنها بر روی آن قرار گرفته است.
- سلام آقای بنش! چه می‌کنید؟
ما الان داریم سری جدید «پَت و مَت» را تولید می‌کنیم با عنوان: «پت و مت، همینه!»
- چه جالب شما با دوربین عکاسی کار می‌کنید، نه فیلم برداری؟
بله. ما از دوربین فیلمبرداری استفاده نمی‌کنیم. این دوربین عکاسی دیجیتال است که به کامپیوتر وصل است و از نظر کیفیت تصویری هم خیلی خوب است. ما از عروسک‌ها عکس‌های زیادی می‌گیریم. به این ترتیب که هر عروسک را ذره ذره حرکت می‌دهیم و از هر حرکت آن عکس می‌گیریم. ما باید از هر ثانیه حرکت بیست و پنج عکس بگیریم. به این ترتیب برای هر بخش کارتون «پَت و مَت» حدود هفده هزار عکس لازم داریم. بعد از تهیۀ عکس‌ها، آنها را می‌بریم داخل کامپیوتر و به هم می‌چسبانیم تا فیلم درست شود.
- چه کسی عکس می‌گیرد؟
عکس گرفتن کار انیماتور است که امروز اینجا نیست. البته خود من هم عکس می‌گیرم.
- جالب است اینجا ما هیچ خانمی نمی‌بینیم. انگار فقط آقایان کار می‌کنند.
نه، این دستگاه قهوه همکار خانم ماست! [خنده]
- کارتون «پَت و مَت» در چند کشور نشان داده شده است؟
پدرم می‌گفت در هشتاد کشور.
- از جمله ایران؟
ـ بله.
- اولین قسمت «پَت و مَت» چه سالی تولید شد؟
سال ۱۹۷۵.
- یعنی دقیقاً در دورۀ کمونیستی؟
بله، در دورۀ کمونیستی.
- چرا پَت و مَت این‌قدر کودن‌اند؟
چون ما خودمان هم کودنیم! پدر من مثل پَت بود، من هم مثل مَت هستم.
- پس می‌توانیم نتیجه بگیریم که شما از زندگی شخصی خودتان هم برای نوشتن داستان‌های فیلم ایده می‌گیرید؟
ـ بله. زنم همیشه می‌گفت من مثل پَت و مَت هستم. مثلاً وقتی یک آینه را به دیوار می‌زنم، همیشه کج از آب درمی‌آید. چون همیشه عدد شش [6] را نه [9] می‌خوانم!
- بچه هم دارید؟
آره، دو تا.
- آنها هم «پَت و مَت» را دوست دارند؟ تماشا می‌کنند؟
بله، معلوم است!
- سلیقۀ نسل‌های جدید کشور چک چگونه است؟ آیا آنها هم «پَت و مَت» را دوست دارند؟
بچه‌های امروز هم «پَت و مَت» را می‌شناسند. هم بچه‌ها و هم آدم‌بزرگ‌ها در چک از این کارتون خوششان می‌آید.
- یعنی اکنون هم تلویزیون چک «پَت و مَت» را نشان می‌دهد؟
بله. الان سری هفتاد و نه قسمتی آن در حال پخش است.
- این دکورهای خانه و باغچه را خودتان درست می‌کنید؟
بله. همۀ اینها وظیفۀ این همکارم است: یان بوزک.
- عروسک‌ها را هم یان درست می‌کند؟
نه، نه. اینها را ما جدیداً تهیه کرده‌ایم. اسکلتشان کاملاً جدید است. هر کدام از این عروسک‌ها حدود هزار دلار قیمت دارد.
- جدی؟
بله، ارزان نیست...
- چه گران!... آقای بنش! داستان‌های «پَت و مَت» را الان خودتان می‌نویسید؟
بله.
- چطور است یک قسمت هم در بارۀ سفر پَت و مَت به ایران بسازید؟
می‌شود... چرا نه...
- به‌نظرتان پَت و مَت در ایران چه کار می‌توانند بکنند؟
نمی‌دانم...
- مثلاً می‌روند تظاهرات...
نه، چون پَت و مَت سیاسی نیستند.
- دیداری با آقای احمدی‌نژاد چه‌طور است؟ خوب است؟
[خنده]
- چرا پَت و مَت هر دو کلاه دارند؟
چون که اینها شبیه کارگرهای معمولی در چک هستند. البته تیپ‌شان شبیه کارگرهای چند دهه قبل است؛ همان‌ها که در سال‌های دهۀ هفتاد بودند.
- پَت و مَت واقعاً چکی هستند؟
بله، چکی هستند.
- کسی هست در چک که از «پَت و مَت» خوشش نیاید؟
آره، هستند آدم‌هایی که بدشان می‌آید... چون خودشان شبیه پَت و مَت هستند!
- این دو چه رابطه‌ای با هم دارند؟ همجنسگرا که نیستند؟
نه، همسایه هستند.
- یعنی در یک خانه با هم زندگی نمی‌کنند؟
نه، همسایه هستند... دو تا همسایۀ کاملاً معمولی.
- در این سال‌هایی که «پَت و مَت» تولید شده، آنها چه تغییراتی کرده‌اند؟
در اولین قسمت، پَت و مَت کلاه نداشتند، دست‌هاشان هم متفاوت بود و موسیقی فیلم هم فرق داشت.
- پس این موسیقی معروفی که همه می‌شناسند از اول نبوده؟
از قسمت دوم این موسیقی اضافه شده.
- ساختۀ کیست؟
ـ پتر کومَن سازندۀ این آهنگ معروف است. آهنگساز اول بعد از تولید قسمت اول، درگذشت، ولی پِتر همچنان هست و برای قسمت‌های جدید هم آهنگ درست می‌کند.
- شما برای تولید یک قسمت «پَت و مَت» چه‌قدر وقت لازم دارید؟
دو ماه... برای تولید یک قسمت هفت یا هشت دقیقه‌ای... اینها وسایل پَت و مَت است... این تختخوابشان است... تخت یک‌نفره... این هم چکش است...
- چه‌قدر سبک است!
آره، باید سبک باشد تا بتوانند توی دست نگهش بدارند.
- این اسم‌های پَت و مَت از کجا آمده؟
از کلمات «پَت لات» و «مَت لات» که در زبان چکی به‌معنی ماستمالی کردن است.
- این دو چرا حرف نمی‌زنند؟ هیچ تا حالا فکر نکرده‌اید که این دو حرف بزنند؟
نه، بی‌صدا بهتر است. چون این‌طوری می‌شود به کشورهای دیگر هم فروخت.
- این حرکتی که آخر کار می‌کنند، یعنی اول دست می‌دهند و بعد ساعدهایشان را به هم می‌زنند، از کجا آمده؟ چکی‌ها این کار را می‌کنند؟ در ایران البته این کار زیاد، کار جالبی نیست...
اولین بار پدرم این کار را انجام داد، به این معنی که: همین است!
- حواستان باشد اگر به ایران آمدید از این کارها نکنید!
[خنده]
زنگ موبایل آقای بنش موسیقی کارتون «پَت و مَت» بود. شخصیتش هم به پَت و مَت بی‌شباهت نبود. هرچه به او می‌گفتیم، می‌رفت برای همکارانش تعریف می‌کرد. آنها هم به حرف‌های ساده و معمولی و حتی بی‌مزۀ ما می‌خندیدند. معلوم بود سعی می‌کنند از مسائل روزمره که دور و برشان روی می‌دهد، ایده بگیرند. با عروسک‌های پَت و مَت کلی عکس گرفتیم که می‌توانید در همین وبسایت آنها را ببینید.
کارتون «پَت و مَت» در ایران ماجراساز هم بوده است: چند سال سال پیش، صدا و سیما قسمتی را پخش کرده که در آن، این دو شخصیت شراب می‌انداخته‌اند! همین امر پیامدهایی هم برای برخی از کارمندان تلویزیون ملی ایران داشت.
ولادیمیر یرانک یکی از خالقان پت و مت هنوز زنده است. او با وجود کهولت لطف کرد و درخواست ما را برای مصاحبه پذیرفت. نکتۀ جالب اختلاف روایت اوست با مارک بنش در مورد ریشه نام‌های پَت و مَت. از او می‌پرسیم:
- ایدۀ ساختنِ «پَت و مَت» را از کجا گرفتید؟
این ایده در دهۀ ۱۹۷۰، در دورۀ کمونیستی، به ذهن ما خطور کرد؛ هنگامی که بازار آزاد وجود نداشت و اقتصاد کاملاً تحت کنترل دولت بود. در آن زمان، بعضی از مردم در کنار کارهای دولتی خودشان، به‌طور پنهانی و غیرقانونی، دست به کارهای شخصی هم می‌زدند. ولی این افراد گاهی تخصص لازم برای آن کارها را نداشتند و به همین دلیل کارهای خنده‌داری از آنها سرمی‌زد. این وضعیت من و همکارم لوبومیر بنش را به این فکر انداخت که دو شخصیت بسازیم که در واقع دو کارگرند که همیشه ایده‌های خوبی دارند، ولی چون کار بلد نیستند، خرابکاری می‌کنند.
- از محیط اطرافتان هم ایده گرفته‌اید؟ آیا هیچ اشتراکی بین پَت و مَت با مردم دور و بر شما وجود داشت؟
داستان‌های «پَت و مَت» بازتاب‌دهندۀ واقعیت جامعۀ آن زمان بود. آدم‌های مشابهی را در کافه‌ها می‌دیدم و شاهد این کارهای غیرقانونی بودم. مردم وقتی کاری داشتند، به‌جای آنکه گوشی تلفن را بردارند و به یک متخصص زنگ بزنند، می‌رفتند کافه و مثلاً می‌پرسیدند: «اینجا چه کسی لوله‌کشی بلد است؟» آن‌وقت فردی پیدا می‌شد که آن کار را به یک شکلی انجام می‌داد. واقعیت جامعۀ چک در آن سال‌ها همین بود. من تصور نمی‌کنم که این وضعیت در کشورهایی مثل آلمان و انگلستان هم وجود می‌داشت.
- اسم‌های «پَت» و «مَت» را چه‌طور پیدا کردید؟ اصلاً چه‌طور شد که چنین اسم‌هایی به ذهن‌تان رسید؟
این دو شخصیت اول اسم مشخصی نداشتند. همکارم آقای بنش گفت برای اینکه بتوانیم این کارتون را به خارج هم بفروشیم، باید اسمی برایش انتخاب کنیم. این اسم‌ها باید کوتاه و بامعنی می‌بودند. برای همین من از مفاهیمی که در شطرنج وجود دارد استفاده کردم و تصمیم گرفتم نام شخصیت‌ها را بگذارم «پَت» و «مَت»، برگرفته از اصطلاحات «پات» و «مات» در شطرنج. در حقیقت کارهایی که اینها انجام می‌دهند مانند همان وضعیت «پات» و «مات» در شطرنج است.
- آقای یِیرانِک! آیا پَت و مَت زندگی شما را هم تحت تأثیر قرار داده‌اند؟
کارتون «پَت و مَت» با برافتادن رژیم کمونیستی و تغییر در ساختار اقتصادی چک باید به پایان می‌رسید، ولی این‌طور نشد و آنها همچنان جایگاه خودشان را در کشور ما دارند، چراکه امروز هم افرادی هستند که با تکنولوژی مدرن و پیشرفته مشکل دارند و خرابکاری می‌کنند. به همین دلیل شخصیت‌های پَت و مَت در دنیای مدرن هم وجود دارند. فکر نمی‌کنم «پَت و مَت» زندگی شخصی مرا تغییر داده باشد. اوایل، از مردم نامه‌هایی دریافت می‌کردم که در آنها از من می‌خواستند برایشان تصویر پَت و مَت را بکشم. پس می‌شود فهمید که پَت و مَت تأثیر روانی زیادی بر مردم آن زمان داشتند. آنها آن‌قدر مهم بودند که حتی تا امروز هم زنده مانده‌اند.
- «پَت و مَت» در ایران هم دو شخصیت محبوب و مشهورند. شما به‌عنوان یکی از خالقان آنها چه پیامی برای طرفداران این کارتون در ایران دارید؟
من با وضعیت ایران آشنا نیستم. اگر کارهای «پَت و مَت» برای مردم ایران هم جالب است، این به معنای آن است که این پدیده در ایران هم وجود دارد. در هر صورت، خوشحالم که مردم ایران از این دو شخصیت خوششان می‌آید، ولی آرزو می‌کنم که پدیدۀ «پَت و مَت» و کارهای غیراستاندارد در ایران هم از بین برود.