برنامه این هفته نگاه تازه را به یک موضوع علمی اختصاص داده ایم؛ تئوری تکامل.
چارلز داروین می گوید انسان تکامل یافته موجودات تک سلولی است در درازای زمان. برخی ها به انگیزه باورهای دینی تمایل دارند تئوری داروین را رد کنند، با توجه به اینکه در ادیان ابراهیمی باور بر این‌ست که خدا آدم و حوا را خلق کرد.
در آغاز این برنامه با دکتر صبا ولدخان، استاد دانشگاه در کیس وسترن رزرو در اوهایو، متخصص در زمینه فرآیند های بنیادین ژنتیک به گفت و گو نشستیم.
خانم ولدخان در توضیح تئوری تکامل می گوید: این تئوری دو اصل مهم دارد. یکی «تنازع بقا» است که جانداران مختلف برای زنده ماندن با همدیگر رقابت می کنند. دوم اینکه در طی زاد و ولد جانداران تغییرات کوچکی به وجود می آید. این تغییرات کوچک که در آن جاندار یا سلول به وجود آمده سبب می شود که این جاندار برای زندگی در آن محیط یک کمی بهتر یا بدتر باشد. در این رقابت آنها که بهتر اند پیروز می شوند و این را «انتخاب بهترین» می نامند.
صبا ولدخان در پاسخ به اینکه چه شواهد و مدارکی برای اثبات این تئوری وجود دارد، می گوید: تکامل یک فرضیه نیست و علت اینکه کلمه تئوری در مورد آن به کار می رود این‌ست که در علم کلاً چیزی را صد در صد نمی دانیم -مگر اصول ریاضی که صد در صد ثابت شده هستند. در نتیجه نظریه تکامل که دلایل بسیار محکمی برای حمایت آن وجود دارد هنوز یک نظریه و تئوری خوانده می شود. مهمترین دلایل علمی در اثبات تکامل اطلاعات ژنتیکی است که داریم.
خانم ولدخان با توضیح اینکه تکامل فرآیندی است که در درازای زمان شکل یافته است می گوید: تکامل انسان میلیون ها سال طول کشیده است. عمر کره زمین را چهار میلیارد سال تخمین می زنند و وجود نخستین شکل های زندگی را سه میلیارد سال. جانداران پیچیده و خونگرم از حدود چند صد میلیون سال بیشتر عمر ندارند. انسان امروزی هم حدود سی هزار سال است که روی کره زمین زندگی می کند.
دکتر مارتین ریک سینگر، استاد اسلام شناسی در دانشگاه گوتینگن که روی موضوع تکامل و نظرات روحانیون مسلمان کار کرده است در این زمینه می گوید: «موضع عامی در بین روحانیون مسلمان درباره تئوری تکامل وجود ندارد. حتی می شود گفت روحانیون کم به این موضوع پرداخته اند. ولی کلاً در جهان اسلام گرایش گسترده ای به رد این تئوری وجود دارد. البته مطالب مطرح شده در این زمینه نه از طرف روحانیون بلکه از سوی کسانی مطرح شده که در زمینه الهیات تخصص ندارند، ولی از اطلاعات کافی در زمینه زیست شناسی بهره مند هستند.»
این افراد با چه انگیزه و استدلال هایی نظریه تکامل را رد می کنند؟
انگیزه های متفاوتی وجود دارد. گرچه در قرآن داستان کل آفرینش وجود ندارد ولی آفرینش آدم تشریح می شود و گفته می شود که خدا آدم را آفریده. این یکی از انگیزه ها برای رد تئوری تکامل است. علاوه بر استناد به قرآن حدیث هایی هم وجود دارد که با استناد به آن نظریه داروین رد می شود. از آنجا که ادعا می شود که تئوری داروین بر تصادف و اتفاق مبتنی است (ادعایی که در حقیقت درست نیست) و از طرف دیگر طبق آموزه های اسلام انسان جایگاه ویژه ای در خلقت دارد. بر این اساس هم تئوری تکامل رد می شود. یک انگیزه دیگر هم این‌ست که در مذهب سنی رابطه علت و معلولی قابل پذیرش نیست. چرا که گفته می شود تمامی فرآیند ها در تمامی لحظه ها مستقیماً توسط خدا هدایت می شود. این اعتقاد هم با تئوری تکامل تضاد دارد.
در دنیای تشیع وضع چطور است؟ به خصوص در ایران علمای شیعه در این ارتباط چگونه می اندیشند؟
علمای شیعه احتمالاً یک استثنا محسوب می شوند در بین دیگر علمای مسلمان. علمای شیعه از اوایل قرن بیست تا دهه ۶۰ نظرات شان تفاوت زیادی با علمای سنی نداشت. ولی بعد از این زمان یک تحول اساسی اتفاق افتاد. یک زمین شناس به نام یدالله سحابی که رابطه نزدیکی با مهدی بازرگان داشت، به واسطه تعبیر و تفسیر آزادانه قرآن سعی کرد تئوری تکامل را با اسلام وفق بدهد. آن طور که به نظر می آید در دهه های اخیر این برداشت آقای سحابی از سوی برخی از علما مورد پذیرش قرار گرفته است. به عنوان مثال آیت الله مشکینی کتابی درباره تئوری تکامل نوشته که تا حدود زیادی کپی برداری از کتاب آقای سحابی است. آقای مشکینی هم در این کتاب می گوید که تئوری تکامل با اسلام منافاتی ندارد.
این موضوع را چطور توجیه می کنند؟
در قرآن چندین آیه وجود دارد که آفرینش آدم را طی چند مرحله توضیح می دهد. سحابی این مراحل را با تعبیر آزادانه، همان مراحل تکامل دانسته. از طرف دیگر سحابی آدم را نخستین انسان روی کره زمین ندانسته بلکه گفته که آدم اولین انسانی است که از خدا وظایف دینی و اخلاقی دریافت کرده. این استدلال برای برخی از روحانیون قابل پذیرش است.
البته مخالفان تئوری داروین تنها در دنیای اسلام نیستند و آنها دوستانی به ویژه در دنیای مسیحیت هم دارند. بعضی اوقات هم دیده می شود که استدلال هایشان را از روی دست هم کپی می کنند.
این اتفاق در دهه هفتاد در ترکیه روی داد. در ترکیه نویسندگان مسلمان زیادی درباره تئوری تکامل کتاب نوشتند و با آن مخالفت کردند. در دهه هفتاد در جریان درگیری بین گروه های چپ و راست، عده ای از گروه های اسلامی که تصور می کردند تئوری تکامل اساس مارکسیسم را تشکیل می دهد، سعی کردند با حمله به تئوری تکامل مارکسیسم را به چالش بکشند. آنها متوجه شدند که در آمریکا یک جنبش برای مقابله با تئوری داروین و اثبات درستی داستان آفرینش آنگونه که در انجیل آمده، وجود دارد. نویسندگان مسلمان ترکیه برخی از نقدهای این مخالفان تئوری تکامل در آمریکا را ترجمه کردند و بسیاری از استدلال های شبه علمی آنها را کپی کردند. برای نمونه این استدلال که ساختارهای پیچیده به صورت اتفاقی نمی توانند به وجود بیایند و یا فسیل های مربوط به حلقه گمشده جعلی هستند و غیره. اما یک تفاوتی بین مخالفان تئوری داروین در دنیای اسلام و مسیحیت وجود دارد. آن هم این‌ست که دست کم برای یک دسته از این افراد که در آمریکا هستند، موضوع سن زمین اهمیت زیادی دارد. آنها می گویند که کره زمین چند هزار سال بیشتر عمر ندارد ولی چون در قرآن در این باره مطلبی گفته نشده، مخالفان داروینیسم در دنیای اسلام می گویند که ممکن است کره زمین چند میلیون و یا حتی چند میلیارد سال عمر داشته باشد.
چارلز داروین می گوید انسان تکامل یافته موجودات تک سلولی است در درازای زمان. برخی ها به انگیزه باورهای دینی تمایل دارند تئوری داروین را رد کنند، با توجه به اینکه در ادیان ابراهیمی باور بر این‌ست که خدا آدم و حوا را خلق کرد.
در آغاز این برنامه با دکتر صبا ولدخان، استاد دانشگاه در کیس وسترن رزرو در اوهایو، متخصص در زمینه فرآیند های بنیادین ژنتیک به گفت و گو نشستیم.
نخستین عاملی که سبب شد دانشمندانی چون داروین به این تئوری فکر کنند، شباهت های جانوران گوناگون به هم بود. تفاوت هایی که بین آنها مشاهده می شود مربوط به محیط زیستی مشخص آن جانوران است. ولی الان ما به تکامل به صورت یک پدیده ملکولی و ژنتیکی نگاه می کنیم.
صبا ولدخان: نخستین عاملی که سبب شد دانشمندانی چون داروین به این تئوری فکر کنند، شباهت های جانوران گوناگون به هم بود. تفاوت هایی که بین آنها مشاهده می شود مربوط به محیط زیستی مشخص آن جانوران است. ولی الان ما به تکامل به صورت یک پدیده ملکولی و ژنتیکی نگاه می کنیم. اطلاعاتی که ما امروز داریم به ما می گوید که نه تنها شباهت های شکلی میان جانداران مختلف وجود دارد بلکه شباهت های خیلی عمیق و جدی ژنتیکی بین آنها وجود دارد.
خانم ولدخان در توضیح تئوری تکامل می گوید: این تئوری دو اصل مهم دارد. یکی «تنازع بقا» است که جانداران مختلف برای زنده ماندن با همدیگر رقابت می کنند. دوم اینکه در طی زاد و ولد جانداران تغییرات کوچکی به وجود می آید. این تغییرات کوچک که در آن جاندار یا سلول به وجود آمده سبب می شود که این جاندار برای زندگی در آن محیط یک کمی بهتر یا بدتر باشد. در این رقابت آنها که بهتر اند پیروز می شوند و این را «انتخاب بهترین» می نامند.
صبا ولدخان در پاسخ به اینکه چه شواهد و مدارکی برای اثبات این تئوری وجود دارد، می گوید: تکامل یک فرضیه نیست و علت اینکه کلمه تئوری در مورد آن به کار می رود این‌ست که در علم کلاً چیزی را صد در صد نمی دانیم -مگر اصول ریاضی که صد در صد ثابت شده هستند. در نتیجه نظریه تکامل که دلایل بسیار محکمی برای حمایت آن وجود دارد هنوز یک نظریه و تئوری خوانده می شود. مهمترین دلایل علمی در اثبات تکامل اطلاعات ژنتیکی است که داریم.
خانم ولدخان با توضیح اینکه تکامل فرآیندی است که در درازای زمان شکل یافته است می گوید: تکامل انسان میلیون ها سال طول کشیده است. عمر کره زمین را چهار میلیارد سال تخمین می زنند و وجود نخستین شکل های زندگی را سه میلیارد سال. جانداران پیچیده و خونگرم از حدود چند صد میلیون سال بیشتر عمر ندارند. انسان امروزی هم حدود سی هزار سال است که روی کره زمین زندگی می کند.
در قرآن چندین آیه وجود دارد که آفرینش آدم را طی چند مرحله توضیح می دهد. سحابی این مراحل را با تعبیر آزادانه، همان مراحل تکامل دانسته.
سنی‌ها، شیعه‌ها و مسیحیان؛ برداشت آزاد و دین
دکتر مارتین ریک سینگر، استاد اسلام شناسی در دانشگاه گوتینگن که روی موضوع تکامل و نظرات روحانیون مسلمان کار کرده است در این زمینه می گوید: «موضع عامی در بین روحانیون مسلمان درباره تئوری تکامل وجود ندارد. حتی می شود گفت روحانیون کم به این موضوع پرداخته اند. ولی کلاً در جهان اسلام گرایش گسترده ای به رد این تئوری وجود دارد. البته مطالب مطرح شده در این زمینه نه از طرف روحانیون بلکه از سوی کسانی مطرح شده که در زمینه الهیات تخصص ندارند، ولی از اطلاعات کافی در زمینه زیست شناسی بهره مند هستند.»
این افراد با چه انگیزه و استدلال هایی نظریه تکامل را رد می کنند؟
انگیزه های متفاوتی وجود دارد. گرچه در قرآن داستان کل آفرینش وجود ندارد ولی آفرینش آدم تشریح می شود و گفته می شود که خدا آدم را آفریده. این یکی از انگیزه ها برای رد تئوری تکامل است. علاوه بر استناد به قرآن حدیث هایی هم وجود دارد که با استناد به آن نظریه داروین رد می شود. از آنجا که ادعا می شود که تئوری داروین بر تصادف و اتفاق مبتنی است (ادعایی که در حقیقت درست نیست) و از طرف دیگر طبق آموزه های اسلام انسان جایگاه ویژه ای در خلقت دارد. بر این اساس هم تئوری تکامل رد می شود. یک انگیزه دیگر هم این‌ست که در مذهب سنی رابطه علت و معلولی قابل پذیرش نیست. چرا که گفته می شود تمامی فرآیند ها در تمامی لحظه ها مستقیماً توسط خدا هدایت می شود. این اعتقاد هم با تئوری تکامل تضاد دارد.
در دنیای تشیع وضع چطور است؟ به خصوص در ایران علمای شیعه در این ارتباط چگونه می اندیشند؟
علمای شیعه احتمالاً یک استثنا محسوب می شوند در بین دیگر علمای مسلمان. علمای شیعه از اوایل قرن بیست تا دهه ۶۰ نظرات شان تفاوت زیادی با علمای سنی نداشت. ولی بعد از این زمان یک تحول اساسی اتفاق افتاد. یک زمین شناس به نام یدالله سحابی که رابطه نزدیکی با مهدی بازرگان داشت، به واسطه تعبیر و تفسیر آزادانه قرآن سعی کرد تئوری تکامل را با اسلام وفق بدهد. آن طور که به نظر می آید در دهه های اخیر این برداشت آقای سحابی از سوی برخی از علما مورد پذیرش قرار گرفته است. به عنوان مثال آیت الله مشکینی کتابی درباره تئوری تکامل نوشته که تا حدود زیادی کپی برداری از کتاب آقای سحابی است. آقای مشکینی هم در این کتاب می گوید که تئوری تکامل با اسلام منافاتی ندارد.
این موضوع را چطور توجیه می کنند؟
در قرآن چندین آیه وجود دارد که آفرینش آدم را طی چند مرحله توضیح می دهد. سحابی این مراحل را با تعبیر آزادانه، همان مراحل تکامل دانسته. از طرف دیگر سحابی آدم را نخستین انسان روی کره زمین ندانسته بلکه گفته که آدم اولین انسانی است که از خدا وظایف دینی و اخلاقی دریافت کرده. این استدلال برای برخی از روحانیون قابل پذیرش است.
البته مخالفان تئوری داروین تنها در دنیای اسلام نیستند و آنها دوستانی به ویژه در دنیای مسیحیت هم دارند. بعضی اوقات هم دیده می شود که استدلال هایشان را از روی دست هم کپی می کنند.
این اتفاق در دهه هفتاد در ترکیه روی داد. در ترکیه نویسندگان مسلمان زیادی درباره تئوری تکامل کتاب نوشتند و با آن مخالفت کردند. در دهه هفتاد در جریان درگیری بین گروه های چپ و راست، عده ای از گروه های اسلامی که تصور می کردند تئوری تکامل اساس مارکسیسم را تشکیل می دهد، سعی کردند با حمله به تئوری تکامل مارکسیسم را به چالش بکشند. آنها متوجه شدند که در آمریکا یک جنبش برای مقابله با تئوری داروین و اثبات درستی داستان آفرینش آنگونه که در انجیل آمده، وجود دارد. نویسندگان مسلمان ترکیه برخی از نقدهای این مخالفان تئوری تکامل در آمریکا را ترجمه کردند و بسیاری از استدلال های شبه علمی آنها را کپی کردند. برای نمونه این استدلال که ساختارهای پیچیده به صورت اتفاقی نمی توانند به وجود بیایند و یا فسیل های مربوط به حلقه گمشده جعلی هستند و غیره. اما یک تفاوتی بین مخالفان تئوری داروین در دنیای اسلام و مسیحیت وجود دارد. آن هم این‌ست که دست کم برای یک دسته از این افراد که در آمریکا هستند، موضوع سن زمین اهمیت زیادی دارد. آنها می گویند که کره زمین چند هزار سال بیشتر عمر ندارد ولی چون در قرآن در این باره مطلبی گفته نشده، مخالفان داروینیسم در دنیای اسلام می گویند که ممکن است کره زمین چند میلیون و یا حتی چند میلیارد سال عمر داشته باشد.