بیانیه پایانی چهارمین گردهمایی روسای جمهور سه کشور فارسی زبان در تهران حاکی از ادامه علاقمندی هر سه کشور به توسعه همکاری های دو جانبه و سه جانبه و در عین حال دست یافتن به پیشرفت های اندک در این زمینه است.
در جریان این گرد همایی یک روزه که بنظر می رسد برگزاری آن به ابتکار تهران و بیشتر بمنظور اثبات شکست تلاش های جامعه جهانی برای منزوی ساختن جمهوری اسلامی صورت گرفته بود، روسای هر سه دولت انتظارات اصلی خود را در جهت توسعه همکاری های سه جانبه بیان داشتند.
آقای امامعلی رحمان در تهران گفت که بهتر است سه کشور ایران و افغانستان و تاجیکستان را از طریق راه آهن بهم متصل و بعد با رفتن به چین جاده ابریشم را باز سازی کنیم.
آقای احمدی نژاد پیشنهاد کرد که ایران و افغانستان و تاجیکستان در مبادلات فی مابین پول های خارجی را کنار بگذارند و از پول های محلی خود استفاده کنند.
آقای کرزی که خاتمه دادن به جنگ و توسعه دوستی را قبل از مبادرت به اصلاحات ساختاری و تغییرات پولی در دستور کار دولت خود قرار داده است پیشنهاد کرد که رسم رفاقت و برادری مابین سه کشور توسعه بیشتری پیدا کند.
روسای هر سه دولت شرکت کننده در کنفرانس سران تهران علاقمندی خود را برای راه اندازی یک تلویزیون مشترک به زبان فارسی بار دیگر تکرار کردند.
مشکلات
آقای رحمان بدون اشاره به توجیه اقتصادی طرح کشیدن راه آهن مابین سه کشور و ادامه آن به چین با هدف باز سازی راه ابریشم، از اعلام زمان اجرای طرح و هزینه های آن و میزان مشارکت هر یک از سه کشور خودداری ورزید.
کشیدن خط آهن از ایران به شرق و عبور دادن آن از افغانستان و تاجیکستان می تواند تا ۱۰ میلیارد دلار هزینه در بر داشته و تا ده سال به طول انجامد. خط آهن اصلی ایران به غرب که می توانست از راه ترکیه ایران را به اروپا متصل سازد سال ها است که ظرفیت عملیاتی خود را از دست داده است. حجم مبادلات تجاری ایران با اروپا سالانه ۲۰ میلیارد دلار و حجم مبادلات سالانه تجاری ایران و تاجیکستان کمتر از ۲۰۰ میلیون دلار است.
در مورد استفاده از پول محلی در مبادلات مشترک، عدم توازن در مبادلات دو جانبه بازدارنده اصلی است. از حجم مبادلات تجاری ایران و تاجیکستان ۸۵ در صد متعلق به ایران و ۱۵ در صد از آن تاجیکستان است. به جز مشکل قیمت گذاری کالا های مورد مبادله با معیار مشترک قابل پذیرش خریدار و فروشنده، صادرکنندگان ایرانی که بیشتر از بخش خصوصی و تجارت آنها در اندازه های کوچک است تنها به دریافت دلار علاقمندند و در صورت مجبور شدن به تجارت با پول های محلی کمترین مصرفی برای «سامانی» دریافتی خود از طرف های تاجیک نخواهند داشت.
از سال ۱۹۹۱ که تاجیکستان از اتحاد شوروی جدا شد به جای «روبل روسی» واحد پول آن کشور «سامانی» شد که نام آن از امیر اسماعیل سامانی سرسلسله سامانیان گرفته شده. هر سامانی حدود ۳۰۰ تومان ایران است.
گذشته از قابلیت اندک کشیدن راه آهن در مسیر جاده ابریشم و غیر عملی بودن استفاده از پول محلی در مبادلات مشترک، موضوع صادرات برق تاجیکستان به ایران نیز در تهران مطرح شد که این فرصت نیز به دلیل بعد مسافت تا آینده قابل پیشبینی دور از دسترس خواهد ماند.
ایران فرصت های بهتری برای خرید برق کم هزینه تر از ارمنستان و ترکمنسان دارا است. ترکمنستان دارای ظرفیت اضافی تولید برق در کارخانه های برق گازی و ارمنستان دارای ظرفیت اضافی برق و دارای راکتور برق اتمی است. هر دو کشور یاد شده با ایران دارای مرز مشترک اند.
در مورد افغانستان مسیر تجارت با ایران وارونه است. صادرات رسمی ایران، به افغانستان که طی سالهای اخیر افزایش یافته در حدود سالانه ۵۰۰ میلیون دلار است. در مقابل صادرات افغانستان به ایران در حدود ۱۰ میلیون دلار در سال برآورد می شود. در عین حال هر دو کشور دارای صادرات غیر رسمی و قاچاق به یکدیگرند.
حجم صادرات ثبت نشده ایران به افغانستان از حجم تجارت ثبت شده به آن کشور بیشتر است. مهمترین صادرات قاچاق افغانستان به ایران مواد مخدر( تریاک و هروئین) است که در صورت منظور کردن آن در اقلام مبادلات سالانه، نه تنها تجارت خارجی مابین دو کشور را متعادل می سازد که کفه را به نفع افغانستان سنگین تر می سازد.
احتمالا نه قاچاقچیان مواد مخدر و نه تاجران علاقه ای به دریافت تومان و ریال ایرانی و یا افغانی ندارند. هر ۵۰ افغانی بیش و کم معادل یک دلار آمریکا است.
تلویزیون
شاید مبادلات فرهنگی بین سه کشور فارسی زبان را بتوان کم هزینه ترین و پر بازده ترین زمینه همکاری دید. در این مورد نیز افغانستان و تاجیکستان بی اعتنا به گفته های شیرین و دوستانه رهبران خود ، به اعمال محدودیت های خاص در مقابل «تلاش جمهوری اسلامی برای نفوذ فرهنگی» می پردازند. تاکنون میلیون ها جلد از کتاب های آموزش دبستانی ارسالی ایران در افغانستان خمیر شده است در حالی که بسیاری از مدارس و مکتب خانه ها در آن کشور از داشتن کتاب محروم اند.
تهیه برنامه های مشترک تلویزیونی بین سه کشور و یا استفاده از پاره ای برنامه های تولیدی هر یک از سه کشور امکان بالقوه دیگری است که میتوان به آن پرداخت ولی وجود تفاوت های فرهنگی و به خصوص محدودیت های مذهبی در جمهوری اسلامی نتیجه گیری قابل ملاحظه از تلاش های مشترک در این مورد را بسیار دشوار خواهند ساخت.
همکاری های امنیتی
همکاری های امنیتی بین دولت کنونی افغانستان و ایران آماده ترین زمینه برای توسعه مناسبات دو جانبه به نظر می رسد. از این همکاری، دولت آمریکا نیز استقبال می کند. روز گذشته و همزمان با برگزاری اجلاس سران سه کشور فارسی زبان در تهران، اوباما ضمن مطرح ساختن امکان آغاز گفت‌وگو با ایران، از امکان مذاکره و همکاری جداگانه با ایران در امور افغانستان یاد کرد.
ایران در حال حاضر از سیاست دو گانه اعمال فشار علیه نیروهای ناتو و همزمان، باز نگاه داشتن در دوستی با دولت افغانستان پیروی می کند. در عین حال دولت کنونی افغانستان آگاه است که در صورت ترک فوری نیروهای ناتو یک هفته نیز دوام نخواهد کرد. نتیجه گیری دولت افغانستان از نظریه «دشمن دوست من دشمن من است» در رابطه با آمریکا و ایران خیلی دشوار نیست.
ایران با تجدید حکومت طالبان در افغانستان موافق نیست. خاطره کشتار هشت دیپلمات ایرانی در مرداد سال ۱۳۷۷ در کنسولگری ایران در مزار شریف را مقامات جمهوری اسلامی همچنان با تلخی به یاد دارند. در عین حال تقویت پاره ای از گروه های مسلح شورشی در افغانستان را نیز در جهت هدف راهبری بیرون راندن نیروهای ناتو از افغانستان موثر می بینند.
از نظر تهران حضور نیروهای ناتو در افغانستان خطری فوری تر از استقرار احتمالی دولت طالبان در کابل است. به این دلیل اقدامات تهران در قبال افغانستان نا هماهنگ و در مواردی متضاد بنظر می رسند. نوعی بی تصمیمی در نحوه سیاست گذاری و اجرای سیاست ها و همچنین تضاد خطوط مورد علاقه دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی با واحد های نظامی و امنیتی ایران نیز این تضاد ها را تشدید می کنند.
ایران تاکنون در تمامی کنفرانس های مربوط به افغانستان به صورت یک در میان شرکت کرده است. در نتیجه این بی تصمیمی تاکنون در مورد همکاری با ناتو برای کمک رسانی لجستیکی به خطوط جبهه در افغانستان ساکت مانده و عملا طی یک سال گذشته این فرصت را به روسیه و آذربایجان واگذار کرده است.
از سوی دیگر مقامات آمریکایی با ارائه شواهدی مرتبا از کشف مواد انفجاری ساخت ایران و یا ارسال شده از ایران به افغانستان یاد می کنند. این منابع همچنین مدعی شده اند واحد های سپاه پاسداران در داخل خاک ایران، گروه های شورشی منسوب به طالبان را آموزش می دهند. انتشار گزارش های محرمانه ی مربوط به جنگ افغانستان که اخیرا توسط وب سایت ویکی‌لیکس صورت گرفت و در جهان انعکاس فراوانی یافت، حاوی مدارکی در این زمینه نیز بود.
به این ترتیب برگزاری کنفرانس سه جانبه سران سه کشور فارسی زبان در تهران اگرچه از دست یافتن به هدف های آرمانی اعلام شده در بیانیه ۱۴ ماده ای آن تا مدت های طولانی باز خواهد ماند، در عین حال گفت‌وگوهای بدون نیاز به حضور مترجم رهبران سه دولت فارسی زبان شاید بتواند به تقویت محفل انس بین آنها و تشویق دیدار های بیشتر بیانجامد.
--------------------------------------
یادداشت‌ها بیانگر نظرات نویسندگان آن‌هاست و نه رادیو فردا.
در جریان این گرد همایی یک روزه که بنظر می رسد برگزاری آن به ابتکار تهران و بیشتر بمنظور اثبات شکست تلاش های جامعه جهانی برای منزوی ساختن جمهوری اسلامی صورت گرفته بود، روسای هر سه دولت انتظارات اصلی خود را در جهت توسعه همکاری های سه جانبه بیان داشتند.
آقای امامعلی رحمان در تهران گفت که بهتر است سه کشور ایران و افغانستان و تاجیکستان را از طریق راه آهن بهم متصل و بعد با رفتن به چین جاده ابریشم را باز سازی کنیم.
آقای احمدی نژاد پیشنهاد کرد که ایران و افغانستان و تاجیکستان در مبادلات فی مابین پول های خارجی را کنار بگذارند و از پول های محلی خود استفاده کنند.
آقای کرزی که خاتمه دادن به جنگ و توسعه دوستی را قبل از مبادرت به اصلاحات ساختاری و تغییرات پولی در دستور کار دولت خود قرار داده است پیشنهاد کرد که رسم رفاقت و برادری مابین سه کشور توسعه بیشتری پیدا کند.
روسای هر سه دولت شرکت کننده در کنفرانس سران تهران علاقمندی خود را برای راه اندازی یک تلویزیون مشترک به زبان فارسی بار دیگر تکرار کردند.
مشکلات
آقای رحمان بدون اشاره به توجیه اقتصادی طرح کشیدن راه آهن مابین سه کشور و ادامه آن به چین با هدف باز سازی راه ابریشم، از اعلام زمان اجرای طرح و هزینه های آن و میزان مشارکت هر یک از سه کشور خودداری ورزید.
کشیدن خط آهن از ایران به شرق و عبور دادن آن از افغانستان و تاجیکستان می تواند تا ۱۰ میلیارد دلار هزینه در بر داشته و تا ده سال به طول انجامد. خط آهن اصلی ایران به غرب که می توانست از راه ترکیه ایران را به اروپا متصل سازد سال ها است که ظرفیت عملیاتی خود را از دست داده است. حجم مبادلات تجاری ایران با اروپا سالانه ۲۰ میلیارد دلار و حجم مبادلات سالانه تجاری ایران و تاجیکستان کمتر از ۲۰۰ میلیون دلار است.
در مورد استفاده از پول محلی در مبادلات مشترک، عدم توازن در مبادلات دو جانبه بازدارنده اصلی است. از حجم مبادلات تجاری ایران و تاجیکستان ۸۵ در صد متعلق به ایران و ۱۵ در صد از آن تاجیکستان است. به جز مشکل قیمت گذاری کالا های مورد مبادله با معیار مشترک قابل پذیرش خریدار و فروشنده، صادرکنندگان ایرانی که بیشتر از بخش خصوصی و تجارت آنها در اندازه های کوچک است تنها به دریافت دلار علاقمندند و در صورت مجبور شدن به تجارت با پول های محلی کمترین مصرفی برای «سامانی» دریافتی خود از طرف های تاجیک نخواهند داشت.
از سال ۱۹۹۱ که تاجیکستان از اتحاد شوروی جدا شد به جای «روبل روسی» واحد پول آن کشور «سامانی» شد که نام آن از امیر اسماعیل سامانی سرسلسله سامانیان گرفته شده. هر سامانی حدود ۳۰۰ تومان ایران است.
گذشته از قابلیت اندک کشیدن راه آهن در مسیر جاده ابریشم و غیر عملی بودن استفاده از پول محلی در مبادلات مشترک، موضوع صادرات برق تاجیکستان به ایران نیز در تهران مطرح شد که این فرصت نیز به دلیل بعد مسافت تا آینده قابل پیشبینی دور از دسترس خواهد ماند.
ایران فرصت های بهتری برای خرید برق کم هزینه تر از ارمنستان و ترکمنسان دارا است. ترکمنستان دارای ظرفیت اضافی تولید برق در کارخانه های برق گازی و ارمنستان دارای ظرفیت اضافی برق و دارای راکتور برق اتمی است. هر دو کشور یاد شده با ایران دارای مرز مشترک اند.
در مورد افغانستان مسیر تجارت با ایران وارونه است. صادرات رسمی ایران، به افغانستان که طی سالهای اخیر افزایش یافته در حدود سالانه ۵۰۰ میلیون دلار است. در مقابل صادرات افغانستان به ایران در حدود ۱۰ میلیون دلار در سال برآورد می شود. در عین حال هر دو کشور دارای صادرات غیر رسمی و قاچاق به یکدیگرند.
حجم صادرات ثبت نشده ایران به افغانستان از حجم تجارت ثبت شده به آن کشور بیشتر است. مهمترین صادرات قاچاق افغانستان به ایران مواد مخدر( تریاک و هروئین) است که در صورت منظور کردن آن در اقلام مبادلات سالانه، نه تنها تجارت خارجی مابین دو کشور را متعادل می سازد که کفه را به نفع افغانستان سنگین تر می سازد.
احتمالا نه قاچاقچیان مواد مخدر و نه تاجران علاقه ای به دریافت تومان و ریال ایرانی و یا افغانی ندارند. هر ۵۰ افغانی بیش و کم معادل یک دلار آمریکا است.
تلویزیون
شاید مبادلات فرهنگی بین سه کشور فارسی زبان را بتوان کم هزینه ترین و پر بازده ترین زمینه همکاری دید. در این مورد نیز افغانستان و تاجیکستان بی اعتنا به گفته های شیرین و دوستانه رهبران خود ، به اعمال محدودیت های خاص در مقابل «تلاش جمهوری اسلامی برای نفوذ فرهنگی» می پردازند. تاکنون میلیون ها جلد از کتاب های آموزش دبستانی ارسالی ایران در افغانستان خمیر شده است در حالی که بسیاری از مدارس و مکتب خانه ها در آن کشور از داشتن کتاب محروم اند.
تهیه برنامه های مشترک تلویزیونی بین سه کشور و یا استفاده از پاره ای برنامه های تولیدی هر یک از سه کشور امکان بالقوه دیگری است که میتوان به آن پرداخت ولی وجود تفاوت های فرهنگی و به خصوص محدودیت های مذهبی در جمهوری اسلامی نتیجه گیری قابل ملاحظه از تلاش های مشترک در این مورد را بسیار دشوار خواهند ساخت.
همکاری های امنیتی
همکاری های امنیتی بین دولت کنونی افغانستان و ایران آماده ترین زمینه برای توسعه مناسبات دو جانبه به نظر می رسد. از این همکاری، دولت آمریکا نیز استقبال می کند. روز گذشته و همزمان با برگزاری اجلاس سران سه کشور فارسی زبان در تهران، اوباما ضمن مطرح ساختن امکان آغاز گفت‌وگو با ایران، از امکان مذاکره و همکاری جداگانه با ایران در امور افغانستان یاد کرد.
ایران در حال حاضر از سیاست دو گانه اعمال فشار علیه نیروهای ناتو و همزمان، باز نگاه داشتن در دوستی با دولت افغانستان پیروی می کند. در عین حال دولت کنونی افغانستان آگاه است که در صورت ترک فوری نیروهای ناتو یک هفته نیز دوام نخواهد کرد. نتیجه گیری دولت افغانستان از نظریه «دشمن دوست من دشمن من است» در رابطه با آمریکا و ایران خیلی دشوار نیست.
ایران با تجدید حکومت طالبان در افغانستان موافق نیست. خاطره کشتار هشت دیپلمات ایرانی در مرداد سال ۱۳۷۷ در کنسولگری ایران در مزار شریف را مقامات جمهوری اسلامی همچنان با تلخی به یاد دارند. در عین حال تقویت پاره ای از گروه های مسلح شورشی در افغانستان را نیز در جهت هدف راهبری بیرون راندن نیروهای ناتو از افغانستان موثر می بینند.
از نظر تهران حضور نیروهای ناتو در افغانستان خطری فوری تر از استقرار احتمالی دولت طالبان در کابل است. به این دلیل اقدامات تهران در قبال افغانستان نا هماهنگ و در مواردی متضاد بنظر می رسند. نوعی بی تصمیمی در نحوه سیاست گذاری و اجرای سیاست ها و همچنین تضاد خطوط مورد علاقه دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی با واحد های نظامی و امنیتی ایران نیز این تضاد ها را تشدید می کنند.
ایران تاکنون در تمامی کنفرانس های مربوط به افغانستان به صورت یک در میان شرکت کرده است. در نتیجه این بی تصمیمی تاکنون در مورد همکاری با ناتو برای کمک رسانی لجستیکی به خطوط جبهه در افغانستان ساکت مانده و عملا طی یک سال گذشته این فرصت را به روسیه و آذربایجان واگذار کرده است.
از سوی دیگر مقامات آمریکایی با ارائه شواهدی مرتبا از کشف مواد انفجاری ساخت ایران و یا ارسال شده از ایران به افغانستان یاد می کنند. این منابع همچنین مدعی شده اند واحد های سپاه پاسداران در داخل خاک ایران، گروه های شورشی منسوب به طالبان را آموزش می دهند. انتشار گزارش های محرمانه ی مربوط به جنگ افغانستان که اخیرا توسط وب سایت ویکی‌لیکس صورت گرفت و در جهان انعکاس فراوانی یافت، حاوی مدارکی در این زمینه نیز بود.
به این ترتیب برگزاری کنفرانس سه جانبه سران سه کشور فارسی زبان در تهران اگرچه از دست یافتن به هدف های آرمانی اعلام شده در بیانیه ۱۴ ماده ای آن تا مدت های طولانی باز خواهد ماند، در عین حال گفت‌وگوهای بدون نیاز به حضور مترجم رهبران سه دولت فارسی زبان شاید بتواند به تقویت محفل انس بین آنها و تشویق دیدار های بیشتر بیانجامد.
--------------------------------------
یادداشت‌ها بیانگر نظرات نویسندگان آن‌هاست و نه رادیو فردا.