حدود دو هفته بعد از امضای قرار داد فروش هشتاد هواپیمای آمریکایی «بوئینگ» به ایران، کنسرسیوم اروپایی «ایرباس» پنجشنبه دوم دی‌ماه اعلام کرد که قرار داد نهایی بر سر تحویل یکصد هواپیمای مسافربری به شرکت «ایران ایر» را امضا کرده است. بدین سان دو غول هواپیمایی جهان در فاصله‌ای کوتاه با امضای دو قرار داد به ارزش کلی معادل حدود سی و هفت میلیارد دلار (به قیمت کاتالوگ)، مشترکا نوسازی ناوگان هوایی غیر نظامی ایران را بر عهده گرفته‌اند. ورود همزمان این دو رقیب سر سخت به بازاری بزرگ همچون آسمان ایران، آنهم بدون کشمکش‌هایی که معمولا در این گونه داد و ستد‌ها دیده می‌شود، یکی از موارد استثنایی در بازرگانی بین المللی است.
دو رقیب سر سخت
البته «ایرباس» اروپایی در معامله با ایران به آن چیزی نرسید که حدود یازده ماه پیش، در جریان دیدار حسن روحانی رییس جمهوری اسلامی از فرانسه، بر سر آن یک تفاهمنامه مقدماتی به امضا رسیده بود. در این تفاهنامه قرار بود ایران ۱۱۸ هواپیما از کنسرسیوم اروپایی خریداری کند، از جمله ۱۲ هواپیمای پهن پیکر «ای -۳۸۰» که کنسرسیوم مورد نظر برای فروش آن با مشکلات زیادی روبه‌رو شده است. با توجه به آماده نبودن فرودگاه‌های ایران برای فرود این گونه هواپیما‌ها، همراه با دشواری‌های احتمالی در زمینه تامین مالی، خرید این دوازده فروند همراه با شش فروند هواپیمای دیگر حذف شد و تفاهمنامه ۲۵ میلیارد یورویی «ایرباس» با ایران به یک قراد داد ۲۰ میلیارد یورویی کاهش یافت.
به رغم این عقبگرد، قرار داد «ایرباس» با ایران در زمره ده قرار داد بزرگی است که این کنسرسیوم در تاریخ فعالیت خود از آغاز تاکنون امضا کرده است.
بعد از حدود چهار دهه، تقریبا تمامی ناوگان هوایی بسیار فرسوده کنونی ایران از دور خارج می‌شوند. اصغر فخریه کاشان، قایم مقام وزیر راه و شهر سازی جمهوری اسلامی، با تکیه بر ارزیابی منابع ایرانی («ایران ایر»، دانشگاه شریف) و نیز «یاتا» و «ایرباس» می‌گوید که ایران طی ده سال اینده به خرید حدود پانصد هواپیما نیاز دارد. با توجه به این چشم انداز، مسئولان کنسرسیوم «ایرباس» طبعا از امضای قرار دارد با ایران شادمانند.
ولی شادمانی «ایرباس» اروپایی دلیل دیگری هم دارد و آن ورود تقریبا همزمان «بوئینگ» آمریکایی به آسمان ایران است. چرا «ایرباس»، غول هوایپما سازی اروپا، از اینکه دروازه‌های آسمان ایران بر رقیب دیرینه‌اش «بوئینگ» آمریکایی گشوده شده، باید شادمان باشد؟ پاسخ این پرسش را باید در وضعیت خاص بازار ایران، و تنش‌های سیاسی و استراتژیکی که بر آن سنگینی می‌کند، جست‌وجو کرد.
تردیدی نیست که «ایرباس» و «بوئینگ»، دو غول بزرگ هواپیماسازی جهان، رقیب سرسخت یکدیگرند. در واقع اروپاییان از همان آغاز به منظور مقابله با قدر قدرتی «بوئینگ» بود که کنسرسیوم «ایرباس» را پایه ریزی کردند. کشمکش میان این دو شرکت از آغاز دهه ۱۹۷۰ میلادی آغاز شد، درست هنگامی که نخستین هواپیمای ساخت «ایرباس» موسوم به «ای-۳۰۰» به پرواز در آمد.
از همان موقع آمریکایی‌ها هواپیمای رقیب را متهم کردند که با دریافت یارانه از دولت‌های عضو کنسرسیوم «ایرباس»، اصول رقابت منطبق بر قوانین بین المللی را زیر پا گذشته است. اروپایی‌ها هم پاسخ می‌دادند که «بوئینگ» به سهم خود به صورت مجانی از تکنولوژی‌های هوانوردی نظامی آمریکا برخوردار می‌شود که بخشی از هزینه‌های آن را دولت فدرال تامین می‌کند. به بیان دیگر، از دیدگاه اروپاییان، «بوئینگ» هم به صورت غیر مستقیم از یارانه دولتی آمریکا استفاده می‌کند و این نیز با اصول رقابت قانونی سازگار نیست. این کشمکش تاکنون بار‌ها در نهاد‌های حل اختلاف درون «سازمان جهانی تجارت» مطرح شده و هنوز ادامه دارد. به هر حال طی چهار دهه گذشته «بوئینگ» و «ایرباس» برای به دست آوردن سهم بیشتر از بازار جهانی به شدت با هم رقابت کرده‌اند.
دست در دست هم
حالا چرا، به رغم این رقابت، «ایرباس» خوشحال است که «بوئینگ» وارد بازار ایران شده است؟ به این دلیل ساده که با قطعی شدن ورود «بوئینگ» به ایران، خیلی از موانعی که در راه همکاری «ایرباس» با ایران وجود داشت، می‌تواند برداشته بشود.
می‌دانیم که «برجام» به رفع تحریم‌هایی که آمریکا در رابطه با پرونده هسته‌ای علیه ایران وضع کرده، مربوط می‌شود. ولی تحریم‌های معروف به «اولیه» همچنان بر جا هستند، به ویژه آنهایی که به کالا‌ها و تکنولوژی آمریکایی مربوط می‌شوند.
شرکت‌های غیر آمریکایی هم که می‌خواهند کالا به ایران بفروشند، اگر بیش از ده در صد ترکیبات و تکنولوژی کالایشان منشا آمریکایی داشته باشد، مجبور خواهند بود از «دفتر کنترل دارایی‌های وزارت خزانه داری آمریکا» (اوفک) مجوز دریافت کنند.
«ایرباس» اروپایی مشمول همین محدودیت است و نیاز به کسب مجوز از آمریکا دارد. این مجوز‌ها تاکنون داده شده، ولی با درد سر‌هایی که مسئولان کنسرسیوم «ایرباس» در محافل خصوصی از آن‌ها شکایت می‌کنند. در حال حاضر که شرکت «بوئینگ» برای فروش هشتاد هواپیما با ایران قرار داد امضا کرده، «ایرباس» خیالش راحت‌تر شده و می‌داند که در آینده، برای همکاری‌های بیشتر با ایران، می‌تواند در شرایط بهتری از «اوفک» مجوز دریافت کند.
استقبال «ایرباس» اروپایی از ورود «بوئینگ» آمریکایی به آسمان ایران دلیل دیگری هم دارد و آن ترس از روش خصمانه‌ای است که دونالد ترامپ، رییس جمهوری برگزیده ایالات متحده، می‌تواند در رابطه با «برجام» در پیش بگیرد. پرسش‌هایی که در این زمینه مطرح می‌شوند کم نیستند و کسی به درستی نمی‌داند دستگاه رهبری آتی آمریکا در ضدیت با «برجام» تا کجا می‌خواهد پیش برود. می‌دانیم که رئیس جمهوری منتخب آمریکا در جریان پیکار انتخاباتی خود از «پاره کردن برجام» صحبت کرده، ولی بعد از آن تنها از لزوم ایجاد تغییراتی در مفاد «برجام» سخن به میان آمده است.
در شرایطی چنین مبهم، لغو قرار داد «بوئینگ» با ایران در زمره محالات نیست و، اگر چنین شود، اجرای قرار داد منعقده میان «ایرباس» با ایران نیز می‌تواند با مشکلات گوناگون روبرو شود. حتی به نظر می‌رسد که سناریوی لغو قرار داد «بوئینگ» توسط میزبان آتی کاخ سفید، از سوی مقام‌های جمهوری اسلامی ایران جدی گرفته می‌شود. بر پایه آنچه در رسانه‌های تهران به نقل از مسئولان ارشد دولتی نوشته شده، از میان ۸۰ هواپیمای بوئینگ زیر پوشش قرار داد، تنها برای پانزده فروند آن‌ها از سوی «اوفک» مجوز صادر شده و پیش‌پرداخت‌های ایران هم تنها به همین پانزده هواپیما مربوط می‌شود.
در همین زمینه رسانه‌های تهران به نقل از اصغر فخریه کاشان، قائم‌مقام وزیر راه و شهرسازی، می‌نویسند در صورتی که تحریم‌ها مجددا برقرار شوند و قرارداد‌ها با «بوئینگ» و «ایرباس» بر هم بخورد، «ما همه پول‌های پرداخت شده به همراه بهره‌هایشان را پس خواهیم گرفت». اگر نقل قول‌های منتشر شده در رسانه‌ها را ملاک قرار بدهیم، به نظر می‌رسد که مقام‌های مسئول ایران لغو قرار داد‌های مربوط به خرید هواپیما از سوی آمریکا و یا اعمال فشار این کشور بر «ایرباس» را غیر ممکن نمی‌دانند.
با توجه به همین سناریو‌های بدبینانه است که «ایرباس» ورود «بوئینگ» را به آسمان ایران به سود منافع خود تلقی می‌کند. در واقع کنسرسیوم اروپایی امیدوار است دست در دست همتای آمریکایی خود لابی‌گری گسترده‌ای را در ایالات متحده سازمان دهد و مانع از آن شود که «برجام» و پیآمد‌هایش، به ویژه در زمینه بازسازی ناوگان هوایی غیر نظامی ایران، از سوی دستگاه آینده رهبری آمریکا زیر پرسش برود. مدیران «بوئینگ» برای مقابله با مخالفان «برجام» در آمریکا تاکید خواهند کرد که قرارداد آن‌ها با ایران، برای فروش هشتاد هواپیما، معادل ایجاد ده هزار شغل در آمریکا است. به علاوه چشم انداز‌های آتی بازار هوایی ایران، فرصت‌های اقتصادی بالقوه بیشتری را به آمریکا عرضه می‌کند.