حادثه تصادف دو قطار در سمنان که باعث کشته شدن بیش از ۴۰ نفر شد و به استعفای مدیر عامل راه‌آهن انجامید و به جنگ رسانه‌ای تمام عیاری برای مخالفان دولت و وسیله‌ای برای استیضاح وزیر راه و شهرسازی تبدیل شده است. مخالفان دولت سعی دارند وزارت راه ایران را به کم کاری در حوزه راه‌آهن و تمرکز بر روی خرید هواپیما محکوم کنند اما واقعیت چیست و مقصر تصادف دو قطار کیست؟
پس از تصادف قطار در سمنان، رسانه‌های محافظه کار ایرانی مانند خبرگزاری فارس به سرعت شروع به انتشار گزارش‌های مختلفی درباره حادثه قطار کردند و با ربط دادن این حادثه به خرید هواپیما عملا دولت را به کم‌کاری در حوزه راه‌آهن محکوم کردند.
خبرگزاری فارس در سلسله گزارش‌ها و مصاحبه‌هایی ضمن بی‌کفایت دانستن مدیران وزارت راه علت اصلی را به سیستم جدید راه‌آهن ایران مرتبط دانسته است. سیستمی به نام کنترل اتوماتیک خطوط راه‌آهن در ایران، اما این سامانه چیست و ازچه زمانی عملیاتی شده و چه وظیفه‌ای دارد؟
هم اکنون خط ره آهن تهران-مشهد به سیستم کنترل اتوماتیک مجهز است و طبق این سیستم اگر لکوموتیوران هم قصد داشته باشد، سرعت قطار را افزایش دهد، این سیستم مانع سرعت گرفتن غیرمجاز قطار می‌شود.
محسن پور سید آقایی مدیرعامل راه‌آهن در زمان حادثه که پس از تصادف در پی فشار افکار عمومی استعفا داد درباره این سیستم گفته است: «همه شبکه ریلی به سیستم کنترل اتوماتیک ورود ایستگاه‌ها در حال تجهیز هستند؛ این سیستم خطای انسانی را کاهش داده و مانع افزایش سرعت می‌شود و اگر اتفاقی برای لکوموتیوران رخ دهد، قطار متوقف خواهد شد.»
تراک بندی یکی از مزیت‌های سیستم کنترل اتوماتیک است و کمک می‌کند با سیستم‌های الکترونیکی قطار در مسیرهای ۴ تا ۵ کیلومتری پشت سر هم حرکت کنند که این مسئه سبب افزایش ظرفیت قطار‌ها می‌شود.
سیستم کنترل اتوماتیک در کنار طرح‌های برقی کردن، طرح‌های خطوط سریع سیر، افزایش خطوط راه‌آهن ایران و ایجاد خطوط جدید با کمک شرکت‌های آلمانی، فرانسوی، ایتالیایی، کره‌ای و چینی یکی ازاقدامات دولت حسن روحانی برای مدرن کردن راه‌آهن ایران است.
البته خبرگزاری فارس در گزارشی علت اصلی حادثه را سیستم کنترل اتوماتیک جدید راه‌آهن دانسته است.
این خبرگزاری در گزارشی با تیتر «سیستم کنترل اتوماتیک» هم نتوانست مانع تکرار سانحه ریلی شود آورده است: «خردادماه سال ۹۳ بود که دو قطار مسافری در ایستگاه امروان در ۴۵ کیلومتری دامغان با یکدیگر برخورد کردند و در این سانحه یک نفر جان باخت و ۳۱ نفر زخمی شدند.
آن زمان، محسن پور سید آقایی، مدیرعامل راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران، عبور از چراغ قرمز در ورود به ایستگاه با سرعت غیرمجاز و تغییر مسیر و اعلام اشتباه مسئول کنترل ایستگاه را علت اصلی وقوع سانحه قطار تهران- مشهد عنوان کرد.
در آن حادثه چهار نفر شامل مسئول کنترل ایستگاه، مسئول کنترل ناحیه، لکوموتیوران و کمک لکوموتیوران معلق شدند، تا پرونده آنان در تخلفات اداری رسیدگی شود؛ سه نفر از مدیران شامل معاون وقت اداره کل شاهرود، رئیس وقت اداره سیر و حرکت و رئیس وقت اداره ایمنی راه‌آهن شاهرود برکنار شدند، ضمن آنکه مدیرکل وقت راه‌آهن شاهرود هم داوطلبانه به دلیل کوتاهی کارکنان تحت امرش استعفا داد.
آن زمان بود که مدیرعامل راه‌آهن اعلام کرد برای جلوگیری از بروز چنین حوادثی تصمیم گرفته شد، همه ایستگاه‌ها به سیستم کنترل اتوماتیک قطار مجهز شوند؛ با تجهیز ایستگاه‌ها به این سیستم، لکوموتیو به محض ورود به ایستگاه و دیدن چراغ قرمز به طور خودکار می‌ایستد.»
خبرگزاری فارس در ادامه گزارشش آورده است: «این موارد در حالی از سوی مدیرعامل راه‌آهن مطرح و به طور تلویحی خطای انسانی عامل بروز آن سانحه عنوان شد که حالا مشاهده می‌کنیم با وجود اجرای سیستم کنترل اتوماتیک قطار در خط آهن تهران-مشهد و بومیسازی آن، مواردی مشابه از این دست مجدداً رخ می‌دهد. شنیده‌ها حاکی از آن است که سیستم کنترل اتوماتیک قطار در بروز حادثه ریلی سمنان در منطقه هفتخوان مؤثر بوده است، بدین ترتیب که پس از اتصال خط اصلی به بلاک فرعی و ورود قطار تبریز-مشهد به بلاک فرعی، خط اصلی به محل قبلی خود وصل نمی‌شود و بدین ترتیب قطار بعدی که قطار سمنان-مشهد بوده است، در ادامه مسیر، از خط اصلی به خط فرعی و در واقع به پشت قطار مشهد-تبریز توسط ریل‌ها هدایت می‌شود که منجر به بروز سانحه امروز شده است.»
اما آیا حادثه آنگونه که خبرگزاری فارس گزارش کرده رخ داده است. مدیران راه‌آهن ایران روایت دیگری را مطرح کرده‌اند.
حسین عاشوری، رییس کمیسیون عالی سوانح راه‌آهن با بیان اینکه سیستم کنترل اتوماتیک حرکت قطار مشهد-سمنان را متوقف کرده بود به ایسنا گفته است «سیستم کنترل اتوماتیک درست عمل کرده و لوکوموتیوران با اجازه از متصدی مرکز کنترل اقدام به خاموش کردن سیستم و حرکت به صورت دستی کرده است. به دلیل تردد بالا، این مسیر به سیستم مکانیزه کنترل قطار مجهز بود که اجازه سرعت بیش از حد مجاز را به لوکوموتیوران نمی‌دهد و اگر در مسیر چراغی قرمز باشد، مانع از حرکت قطار می‌شود. قطار مشهد - تبریز در ساعت ۶: ۳۲ به دلیل نقص فنی در لاین متوقف شده بود و قطار دوم حدود شش کیلومتر قبل از قطار اول با قرمز شدن چراغ ایستاد اما پس از مدتی لوکوموتیوران با متصدی کنترل تماس گرفته و اجازه می‌خواهد که سیستم مکانیزه لوکوموتیو را خاموش کرده و به صورت دستی حرکت کند. ساعت ۷ صبح زمان تعویض شیفت متصدی کنترل بوده و نفراتی که در بخش کنترل هستند موظفند در صورت بروز هرگونه مساله مهم آن را در دفا‌تر ثبت کنند.»
وی با بیان اینکه متصدی جدید بدون توجه به اینکه قطاری در مسیر متوقف است، اجازه حرکت به صورت دستی را به قطار مشهد - سمنان می‌دهد و راننده لوکوموتیو نیز با بخش کنترل تردد قطار‌ها برای گرفتن مجوز اصلی و نهایی تماس نمی‌گیرد. توضیح می‌دهد: «طبق قوانین راه‌آهن، لوکوموتیوران باید پس از دریافت مجوز اولیه با بخش کنترل تردد حرکت قطار‌ها با استفاده از بیسیم تماس می‌گرفت ولی متاسفانه لوکوموتیوران این کار را نکرد و با همان مجوز اولیه سیستم مکانیزه را خاموش کرده و قطار به حرکت درآمد. با توجه به فاصلهای که دو قطار از هم داشتند سرعت قطار دوم از صفر تا نقطهای که به قطار بعدی برخورد می‌کند به ۱۳۰ کیلومتر در ساعت می‌رسد. اگر چه این قطار مجاز بوده تا ۱۴۰ کیلومتر بر ساعت نیز برود و از طرفی چون قطار اول سر قوس متوقف شده و دو طرف آن نیز تپه بوده است لوکوموتیوران قطار دوم موفق شده تنها هشت ثانیه قبل ترمز قطار را بکشد.»
رییس کمیسیون عالی سوانح راه‌آهن در پاسخ به این سوال که متصدیان شیفت اول آیا نقص فنی قطار اول و توقف آن را در دفا‌تر ثبت کرده بودند یا خیر، گفته است: «در این زمینه دو مدرک وجود دارد که یکی از مدارک نشان می‌دهد که مورد ثبت شده اما مدرک دیگر هنوز به دستمان نرسیده است. موضوعی که محرز شده این است که سیستم کنترل اتوماتیک درست عمل کرده و قطار را متوقف کرده است اما قطار به صورت دستی راه افتاده و خطای انسانی در این زمینه رخ داده است.»
اما حادثه به نقل از مدیر عامل سابق راه‌آهن ایران چگونه رخ داده است.
محسن پور سید آقایی مدیر عامل سابق راه‌آهن ایران با حضور در شبکه یک صداوسیما گفته است: «سیستم کنترل اتوماتیک قطار بسیار پیشرفته است و همین سیستم روز وقوع حادثه یک بار از بروز سانحه جلوگیری کرده است. قطار مسیر تبریز - مشهد ابتدا به دلیل یخزدگی در سیستم ترمز حدود شش کیلومتر پس از ایستگاه هفتخوان در راه‌آهن شمال شرق متوقف می‌شود و پس از آن یک ساعت بعد قطار سمنان - مشهد وارد ایستگاه می‌شود که چراغ قرمز سیستم در واقع سرعت قطار مذکور را می‌گیرد. پس از توقف قطار سمنان - مشهد لکوموتیوران با مسئول کنترل تماس می‌گیرد که چراغ عبور قرمز است اما این مسئول که به تازگی شیفت وی عوض شده بود با نگاهی به سیستم به لکوموتیوران قطار سمنان - مشهد اعلام می‌کند که مسیر مقابل وی باز است و حرکت کند. مسئول کنترل به لکوموتیوران قطار سمنان - مشهد اعلام می‌کند که سیستم کنترل اتوماتیک را قطع کند و قطار را به صورت دستی هدایت کند و بدین ترتیب قطار سمنان - مشهد چون در مسیر هم شیب وجود داشته است ۴ دقیقه بعد به قطار تبریز - مشهد می‌رسد.همه مکالمات لکوموتیوران با مسئول کنترل ضبط شده است. کنترلر در مرکز کنترل تصورش آن بوده است که با لکوموتیوران تبریز - مشهد صحبت می‌کند در حالی که با لکوموتیوران قطار سمنان - مشهد صحبت کرده است و بدین ترتیب به وی اعلام کرد که مسیر مقابل آن قطار باز است و حرکت کند. اشتباه دوم در این حادثه آن بود که لکوموتیوران اجازه ندارد با مسئول سامانه صحبت کرده و سیستم هوشمند را خاموش کند در حالی که این اتفاق رخ داده است».
او در نهایت گفته «به هر حال این خطا‌ها از سوی پرسنل تحت مدیریت اینجانب رخ داده است و بنده به عنوان مسئول ضمن اظهار همدردی با خانواده‌های جان باختگان و عذرخواهی از آن‌ها از سمت خود استعفا می‌دهم.»