نیمه اول سال ١٣٩۵ شاهد آتش سوزى هاى پى در پى در صنایع نفت و پتروشیمی ایران بودیم. بعد از بروز هر حادثه بحث‌هایى مبنى بر احتمال خرابکارى یا ضعف ایمنى در این مراکز، مطرح مى‌شد. تقریبا در اکثر موارد دلیل بروز آتش سوزى‌ها از سوى مقام‌هاى ایرانى، مشکلات فنى عنوان مى‌شد اما لزوم تلاش براى جلوگیرى از حملات سایبرى و نفوذ به این مراکز نیز مورد تاکید قرار مى‌گرفت.
از جمله حوادث شش ماهه اول سال ١٣٩۵ در واحدهاى پالایش و پتروشیمى ایران به شرح زیر است:
- یک- جمعه ٣١ اردیبهشت؛ آتش‌سوزى در واحد CTA پتروشیمی تندگویان
این حادثه بر اثر نشت روغن در این واحد که تولید مواد اولیه PTA را برعهده دارد رخ داد. پتروشیمی تندگویان بزرگ‌ترین مجتمع پتروشیمی تولیدکننده انواع گریدهای نساجی و پت برای تولید انواع بطری پلیمری در ایران است. این آتش سوزى در کمتر از یک ساعت مهار شد.
- دو- چهارشنبه ١۶ تیر (روز عید فطر)؛ آتش سوزى در مجتمع پتروشیمى بوعلى سینا ماهشهر
این آتش سوزى را مى توان به لحاظ اهمیت و ابعاد، مهم‌ترین حادثه آتش سوزى در صنایع پتروشیمى در سال ١٣٩۵ دانست.
این آتش سوزى در مخزن ٨٠٠١ واحد پارازیلین مجتمع پتروشیمى «بوعلى سینا» ماهشهر رخ داد. این مجتمع پتروشیمى در منطقه ویژه اقتصادى بندر امام خمینى در استان خوزستان قرار دارد و برج ٨٠٠١ با ١٢١ متر ارتفاع از بلند‌ترین برج هاى پتروشیمى کشور است. منطقه آزاد اقتصادی پتروشیمی ماهشهر بزرگ‌ترین سایت پتروشیمی خاورمیانه است.
کار آتش‌نشانی در این مجتمع سه روز به طول انجامید و در نهایت «نشت گاز» عامل بروز این انفجار و آتش سوزى عنوان شد.
مدیر بیمه‌های آتش سوزی بیمه ایران نیز میزان خسارت تخمینی ناشی از حادثه آتش سوزی پتروشیمی بوعلی سینا را ۶۰ میلیون یورو اعلام کرد.
- سه- جمعه ٨ مرداد ١٣٩۵ آتش سوزى در مجتمع پتروشیمى بیستون کرمانشاه
مرداد ماه گذشته مخزن ۵۰۴ پتروشیمی بیستون کرمانشاه دچار حریق شد. این مجتمع در ۱۵ کیلومتری شرق کرمانشاه قرار دارد و محل تولید الکیل بنزن خطی (LAB) والکیلات سنگین (HAB) است. این آتش سوزى بعد از پنج ساعت مهار شد.
- چهار- شنبه ١۶ مرداد، آتش سوزى در مجتمع پتروشیمى بندر امام خمینى
شنبه ١۶ مرداد واحد «بی‌دی‌اس‌آر» پتروشیمی بندر امام خمینی، دچار آتش سوزى شد. این آتش سوزی در انبار محصول لاستیک مصنوعی مجتمع پتروشیمی بندرامام خمینی رخ داد و پس از پنج ساعت مهار شد. پتروشیمی بندرامام یکی از مجتمع‌های پتروشیمی واقع در منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی است. به گفته فرماندار ماهشهر این آتش‌سوزى ۱۷۰ میلیارد ریال خسارت بر جای گذاشت.
- پنج- چهارشنبه ٢۴ شهریور، آتش سوزى شرکت مبین در پارس جنوبى
روز چهارشنبه ٢۴ شهریور آتش سوزى در ایستگاه کنترل فشار شرکت پتروشیمى مبین در پارس جنوبى (عسلویه) رخ داد. این شرکت تامین کننده آب، برق، بخار، اکسیژن، نیتروژن و هواى فشرده و تصفیه کننده واحدهای صنعتى مستقر در منطقه پارس جنوبى است.
- شش- جمعه ١۶ مهر، آتش سوزى در واحد پالایش میعانات گاز و نفت شاهرود
روز جمعه ١۶ مهر واحد پالایش میعانات گاز و نفت شاهرود، دچار آتش سوزى شد. این آتش سوزى پس از پنج ساعت مهار شد. در واحد پالایش میعانات گاز و نفت شاهرود روزانه ۳۰۰ هزار لیتر میعانات گازی به ۶۰ درصد بنزین و ۴۰ درصد گازوئیل تبدیل می‌شود. این واحد پالایشگاهی دارای ۲۰ مخزن ۳۰۰ هزار لیتری و سه مخزن ۷۰۰ هزار لیتری است. بنا به گفته علیرضا محمدی مدیرعامل سازمان آتش نشانی شاهرود، در این آتش سوزی حدود ۱۰۰ هزار لیتر میعانات گازی و نفتی که در پنج مخزن نگهداری می‌شد از بین رفت.
فرضیه خرابکارى
وقوع پى در پى آتش سوزى در واحدهاى پتروشیمى شائبه خرابکارى در این مراکز را پررنگ مى کرد. همزمان با بروز آتش سوزى در مجتمع پتروشیمى بوعلى سینا ماهشهر، برخى رسانه هاى عرب زبان، احتمال خرابکارى را مطرح کردند. اما بیژن زنگنه وزیر نفت با حضور در محل، شایعه خرابکارى را رد کرد و اعلام کرد حادثه دلیل فنى داشته است. زنگنه پس از ورود به ماهشهر ضمن تکذیب هرگونه خرابکاری در آتش سوزی پتروشیمی، رفتار همسایگانی را که از این اتفاق خوشحال شدند، خلاف اصول مسلمانی دانست.
همزمان با بروز این حادثه شایعاتى مبنى بر حملات سایبرى به این مراکز نیز مطرح شد. «غلامرضا جلالی» رییس سازمان پدافند غیر عامل شهریور گذشته در مراسمى در منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی (ماهشهر) از نرم افزارهاى آلوده اى سخن گفت که در فرایند بازرسی‌های نوبه‌ای از واحدهای صنعتی پتروشیمی، شناسایی شدند. به گفته جلالى این ویروس‌ها، چند واحد از مجموعه‌های پتروشیمی را درگیر کرده بودند که به موقع مهار شدند. جلالی در عین حال تاکید کرد که در جمع بندی سازمان پدافند غیرعامل از حوادث آتش سوزی مجتمع‌های پتروشیمی، حمله سایبری مشاهده نشده است.
غلامرضا جلالى پیش از آن و یک هفته بعد از آتش سوزى مجتمع بوعلى سینا ماهشهر نیز در یک گفت‌و‌گوى تلویزیونى اعلام کرده بود که تجهیزات و امکاناتی که برای تجهیز و ارتقای زیرساخت‌های سایبری کشور نیاز است از خارج تهیه می‌شود و به گفته وی در این تجهیزات ایمپلنت‌هایی کاشته‌اند که هر لحظه با فشار دکمه‌ای می‌توانند به همه زیرساخت‌های کشور حمله کنند. وى تکرار چنین حملاتى را محتمل و دلیل آن را وجود اشکالاتى در زیر ساخت هاى نرم افزارى دانست.
مرضیه شاهدایی، مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی نیز حمله هاى سایبرى به صنایع پتروشیمى در حوادث اخیر را تکذیب کرده و در عین حال از تعدادی حمله‌های سایبری به برخی پتروشیمی‌ها خبر داده و آن‌ها را تهدیدى براى این مجتمع‌ها دانسته است.
«شاهدایى» ضمن اشاره به همجواری منطقه ماهشهر با خلیج فارس، نارضایتى کارمندان را یک تهدید بزرگ دانسته و احتمال ورود افراد نفوذى در مناطق جنوبى ازجانب داعش یا عربستان را محتمل و این مساله را خطرى براى مجتمع هاى پتروشیمى دانسته است.
از سوی دیگر بعد از وقوع اکثراین آتش سوزى‌ها مقام هاى ایرانى بلافاصله فرضیه عمدى بودن یا خرابکارى را رد کرده و عامل فنى را عامل بروز حوادث اعلام کرده‌اند. اما این مشکلات فنى در چه بخش و چگونه ایجاد شده و دلایل ضعف ایمنى چیست؟
ضعف ایمنى
در مورد مجتمع پتروشیمى بوعلى، نشت گاز عامل بروز حادثه عنوان شد. دلیل آتش سوزى در مجتمع پتروشیمى بیستون کرمانشاه هم اشکال در سیستم برق واحد تولیدى عنوان شد. دلیل بروز حادثه در شرکت مبین پارس جنوبى آسیب‌دیدگی یکی از ایستگاه‌های فشارشکن به دلیل ناخالص بودن گاز ارسالی از فازهاى پارس جنوبی و شکستگى خط لوله، عنوان شد. آتش سوزى در واحد پالایش شاهرود هم به گفته محمد رضا هاشمى معاون استاندارى سمنان علت داخلى داشته، مانند نشت مواد یا اتصال تجهیزات برقى.
در مجموع عدم توجه کافى به مسایل ایمنى مهم‌ترین دلیل بروز این حوادث عنوان شده است. بعد از آتش سوزى مجتمع بوعلى سیناى ماهشهر، «حسین سمیع» دبیر پدافند غیر عامل خوزستان اعلام کرد که «اصل پراکندگی در تأسیسات پتروشیمی ماهشهر رعایت نشده است و بر اثر وجود تهدیدی مانند آتش‌سوزی یا تهدیدات دیگر این تأسیسات مانند دومینو عمل کرده و با هدف قرار گرفتن یک و یا دو سایت، تمامی مجموعه پتروشیمی مورد تهدید قرار خواهد گرفت.»
در واقع عدم توجه به اصل پراکندگى و تمرکز تاسیسات در یک منطقه موجب سرایت آتش‌سوزى به بخش هاى دیگر مى‌شود. مساله اى که پیش از ساخت این تاسیسات باید مورد توجه قرار مى‌گرفت.
تکرار این حوادث و عدم توجه به بحث‌هاى ایمنى موجب شد که بیژن زنگنه وزیر نفت در مرداد گذشته درباره قطع خوراک پتروشیمى‌ها در صورت عدم رعایت اصول ایمنى سخن بگوید. وزیر نفت تاکید کرد اگر یک مجتمع پتروشیمی به طور عمدی دستورالعمل ابلاغ شده ایمنی، بهداشت و محیط زیست را در زمان‌های معقول رعایت نکند، خوراک آن قطع می‌شود. بیژن زنگنه در سخنان دیگری با انتقاد از وضعیت نگهداری صنایع نفت در دولت محمود احمدی‌نژاد گفت که در آن دوران و در شرایطی که تحریم‌ها بر صنعت نفت فشار می‌آورد از جمله اولین بخش‌هایی که قربانی شده، ایمنی بوده است.
تحریم‌ها
تحریم هاى اقتصادى علیه ایران بویژه در دوره ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد ضربه بزرگى به صنعت نفت ایران زد. با افزایش و تشدید تحریم‌های آمریکا بر ایران در اوایل دهه ۱۳۹۰ و فشار واشنگتن بر خریداران اصلی نفت ایران، صادرات نفت ایران به زیر یک میلیون بشکه رسید که به کاهش درآمدهای نفتی ایران منجر شد. در مرحله بعد با توجه به تحریم‌های بانکی و بیمه‌ای، تاثیرات منفی تحریم‌ها بر صنعت نفت مضاعف شد وبا وجود تحریم‌های قدیمی‌تر که شرکت‌های بزرگ نفتی را از همکاری با ایران فراری می‌داد، در مجموع بخش‌های مختلف صنایع نفت و گاز ایران و از جمله بخش‌های تعمیر و نگهداری و ایمنی را تحت فشار بیشتری قرار داد. تحریم‌ها نه تنها اثرات سوء بر تولید و صادرات نفت داشت بلکه به دلیل فقدان دسترسی به فناورى هاى جدید، تاسیسات نفتى کشور را نیز روز به روز با مشکل فرسودگى بیشتر روبرو کرد.
ضعف مدیریتى دولت احمدى‌نژاد و تشدید فشار بر پتروشیمی‌ها
سوء مدیریت دولت محمود احمدى‌نژاد در زمینه صنعت نفت، محدود به مواردی مانند مفقود شدن دکل نفتى که مورد توجه رسانه‌ها قرار گرفت، نبود. گسترش صنایع نفتى و پتروشیمى بدون در نظر گرفتن مسایل فنى، تخصصى و ایمنى، عملکرد دولت احمدى‌نژاد را در این خصوص زیر سوال برده بود. یکی از مهم‌ترین این موارد فشار دولت احمدی‌نژاد برای تولید بیشتر بنزین در داخل کشوراز طریق واحدهای پتروشیمی بود. واحدهای پتروشیمی با تغییراتی در خطوط تولید برای تولید بیشتر بنزین در کنار پالایشگاه‌ها تحت فشار قرار گرفتند و این در حالی بود که این نوع فشار بر واحدهای پتروشیمی از نگاه کار‌شناسان، امری غیر حرفه‌ای و عدول از استانداردهای تولید و ایمنی به شمار می‌رفت.