پیامدهای سوانح طبیعی، چه به دلیل زمین لرزه و طوفان، چه ناشی از خشکسالی و سونامی، می‌تواند به فاجعه بیانجامد. اگر چنین شود، سوانح به خودی خود نیمی از فاجعه‌اند. نیمی دیگر ارتباط تنگاتنگی با شرایط زندگی مناطق آسیب دیده و گزینه‌های سریع برای امداد رسانی دارد.
کشورهایی که آمادگی دارند و تمهیدات ویژه ای برای رویارویی با سوانح طبیعی در نظر گرفته اند، بخت بیشتری برای مقاومت و ماندگاری دارند. کشورهایی که خطرات ناشی از تغییرات آب و هوایی را مد نظر دارند و برای رویارویی با پیامدهای احتمالی آن برنامه ریزی کرده اند، زیانهای خطرات یاد شده را در آینده کاهش خواهند داد.
در این راستا، «موسسه زیست محیطی و امنیت انسانی» وابسته به دانشگاه سازمان ملل (در توکیو با شعبه‌هایی در پنج قاره جهان) و «انجمن امور توسعه» (دربرگیرنده شماری از آژانس‌های امدادگر آلمان؛ بی ئی اچ) با همکاری دانشگاه اشتوتگارت هر ساله گزارشی را تحت عنوان «ریسک جهانی» منتشر می‌کنند که در آن «شاخص ریسک جهانی» ۱۷۱ کشور جهان و درجه آسیب پذیری آنها در برابر سوانح و بلایای طبیعی معین شده است.
واقعیات
در ارتباط با گزارش ریسک جهانی برای سال ۲۰۱۶، «موسسه زیست محیطی و امنیت جهانی» به پنج واقعیت (فاکت) تاکید دارد.
۱. به باور پژوهشگران این موسسه، جهان در عرض چند دهه گذشته با بلایا و سوانح طبیعی فزاینده ای از جمله زمین لرزه‌های مصیبت بار، سونامی ، سیل، طوفان و خشکسالی مواجه بوده است. این روند با توجه به تغییرات آب و هوایی می‌رود که بروز تغییرات غیرعادی هوا را افزایش دهد و با بر هم زدن روال عادی زندگی مردم، میزان خسارات و ضایعات انسانی را بالا برد.
۲. سوانح فی نفسه طبیعی نیستند. سوانح موقعی حادث میشوند که یک جامعه آسیب پذیر در معرض خطرات طبیعی مانند سیل و طوفان قرار گیرد. آسیب پذیری جامعه هم از کنش و واکنشِ پیچیده عوامل اجتماعی، اقتصادی، زیست محیطی و خدماتی که از دست دولت ساخته باشد، بستگی دارد.
۳. میزان اثرات سوانح رابطه تنگاتنگی با زیرساختارهای موجود در یک کشور دارد. کشورها و اقتصاد آنها متکی به زیر ساختار‌های حیاتی است مانند سیستم‌های مخابراتی و ترابری، نیرو گاهها و نهاد‌های دولتی. زیر ساختارها تاثیر مستقیمی به میزان تحمل و تاب آوری جامعه آسیب دیده از سوانح دارند. وجود زیر ساختارها با کیفیت بالا مانند جاده، فرودگاه و راه آهن، کار امداد گران و سرعت کمک رسانی را به مصدومین هموار میکند.
۴. داشتن زیر ساختارها کافی نیست و صرفاً قدم اول است. زیر ساختارها باید به درستی مدیریت شوند و کیفیت آنها حفظ گردد. لازم است مردم، نهاد‌ها و موسساتی که از زیر ساختها بهره مند میشوند با تعمیر و نگهداری و حفظ آنها، اثرات منفی سوانح طبیعی را کاهش دهند از جمله نصب سیستم‌های هشدار دهنده از سوی دولت‌های محلی یا مرکزی برای اخطار پیشاپیش به مردم درباره سوانح طبیعی در راه.
۵. آسیب پذیری جنوب شرقی آسیا، آمریکای مرکزی، اقیانوسیه و جنوب مناطق ساحل ( شامل بخش‌هائی از ده کشور سنگال، موریتانی، مالی، بورکینا فاسو، الجزایر، نیجر، نیجریه، چاد، سودان و ارتیره) در مقابل سوانح طبیعی بیش ازدیگر مناطق جهان است.
برای رسیدن به شاخص آسیب پذیری هر یک از کشورهای جهان ، پژوهشگران «موسسه مطالعات زیست محیطی و امنیت انسانی» و «انجمن امور توسعه» با بهره گیری از منابع رسمی کشورها، ۲۸ زیر شاخص را در محاسبات خود منظور می‌کنند. این زیر شاخص‌ها که تحت چهار عنوان دسته‌بندی شده‌اند عبارتند از:
بی حفاظی در معرض سوانح طبیعی شامل زیر شاخص‌های زمین لرزه، طوفان، سیل، خشکسالی، بالا آمدن سطح آب دریا؛
آسیب پذیری شامل زیر شاخص‌های میزان دسترسی جمعیت به امکانات بهداشتی، دسترسی جمعیت به آب سالم، درصد جمعیت دچار سو تغذیه، افراد تحت تکفل خانواده‌ها، فقر مطلق، سرانه تولید ناخالص داخلی، ضریب جینی (برای سنجش میزان نابرابری در توزیع در آمد یا ثروت)؛
سازش پذیری شامل زیر شاخص ادراک فساد (سی پی آی)، زیر شاخص دولت ناکارآمد، شمار پزشکان برای هر ۱۰۰۰۰ نفر، شمار تخت‌های بیمارستانی برای هر ۱۰۰۰۰ نفر، پوشش بیمه ای؛
مقاومت و تاب آوری شامل زیر شاخص‌های در صد با سوادان، ضریب نامنویسی برای تحصیل، برابری جنسیتی در آموزش، شمار بانوان در پارلمان، اعتبار اکو سیستم (بوم سازگان) و کیفیب آب، تنوع زیستی (تنوع گیاهان و جانداران کشور) و مسکن طبیعی، مدیریت جنگلداری، کشاورزی ، هزینه سرانه دولت برای تندرستی و سلامت افراد.
رتبه بندی و گروه بندی
در گزارش یاد شده ، کشورهای جهان با توجه به شاخص آسیب پذیری هر کشور که بر حسب در صد تعیین شده است، رتبه بندی شده‌اند. بر خلاف رسم رایج، پائین بودن در صد اختصاص داده شده نشانه آسیب پذیری کمتر است. به عبارت دیگر کشورهایی که آسیب پذیری شان در مقابل سوانح طبیعی کمتر است در پایین جدول رتبه بندی قرار میگیرند و به عکس بالا بودن در صد داده شده به یک کشور که نمایانگر خطر صدمه پذیری بیشتر آن است، کشور مربوطه را به بالای جدول سوق میدهد.
موسسات یاد شده در گزارش سال ۲۰۱۶ خود، علاوه بر رتبه بندی، کشورهای جهان را بر پایه ریسک یا خطر آسیب پذیری شان در مقابل سوانح و بلایای طبیعی به پنج گروه تقسیم به شرح زیر تقسیم کرده اند:
خطر بسیار پایین (بین ۰.۰۸ تا ۳.۴۶ در صد)؛
خطر پایین ( بین ۳.۴۷ تا ۵.۴۶ در صد)؛
خطر متوسط (بین ۵.۴۷ تا ۷.۳۰ در صد)؛
خطر شدید (بین ۷.۳۱ تا ۱۰.۳۹ در صد)؛
خطر بسیار شدید (بین ۱۰.۴۰ تا ۳۶.۷۲ در صد).
بر پایه این رتبه‌بندی، جمهوری وانو آتو ( کشور جزیره ای در جنوب اقیانوس آرام) آسیب پذیر ترین کشور در جهان است. کشورهای تونگو، فیلیپین، گواتمالا و بنگلادش به ترتیب در رتبه‌های دوم تا پنجم قرار دارند.
در مقابل، پنج کشور قطر، مالت، عربستان سعودی، باربادوس و گرانادا کمترین درجه آسیب پذیری را در برابر سوانح طبیعی دارند.
همین گزارش می‌گوید که ۱۳ کشور از ۱۵ کشور دنیا با بالاترین رتبه آسیب پذیری، در قاره آفریقا قرار دارند.
کشورهایی مانند لیبریا در غرب آفریقا (رتبه ۵۶)، زامبیا (رتبه ۶۶)، جمهوری آفریقای مرکزی (رتبه ۷۱) با کمترین حفاظ در معرض سوانح طبیعی قرار دارند و این رو بسیار آسیب پذیرند.
استرالیا با رتبه ۱۲۱ به رغم قرار گرفتن در معرض سوانح طبیعی مانند خشکسالی، زمین لرزه و بالا رفتن سطح آب دریا، میزان آسیب پذیری اش در مقایسه با سایر کشورها کمتر است.
در مقابل ژاپن با رتبه ۱۷ در بالای جدول است و به رغم داشتن توانایی بالا برای حفظ شهروندانش، در معرض سوانح شدید و پیاپی مانند زلزله و سیل قرار دارد.
بالاترین تغییر رتبه در سال ۲۰۱۶ و در جهت منفی به زیمبابوه اختصاص داشت. رتبه پیشین این کشور ۱۸ بود ولی در سال جاری میلادی به ر تبه ۱۳ رسید که ناشی از تنزل دسترسی مردم این کشور به آب آشامیدنی سالم و امکانات بهداشتی بود.
- کشورهای گروه خطربسیار پایین (از ۰.۰۸ تا ۳.۴۶ در صد)
بیست کشور از گروه کشورهای با آسیب پذیری بسیار پایین عبارتند از:
عربستان، ۱.۱۴؛ ایسلند ، ۱.۵۲؛ امارات متحده عربی، ۱.۹۷؛نروژ، ۲.۱۹؛ سوئد ، ۲.۱۲؛ فنلاند، ۲.۲۱؛ مصر ، ۲.۲۹؛ استونی ، ۲.۳۶؛ فرانسه، ۲.۶۲؛ عمان، ۲.۶۴؛ لیتوانی، ۲.۹۲؛ دانمارک، ۲.۸۹؛آلمان، ۲.۹۵؛ اوکراین، ۲.۹۷؛ کانادا، ۳.۱؛ اسپانیا ، ۳.۵؛ بلژیک ، ۳.۷؛ مغولستان ، ۳.۸؛ بلاروس ، ۳.۱۱؛و لهستان ، ۳.۲۰.
- کشورهای گروه خطر پایین (از ۳.۴۷ تا ۵.۴۶ در صد)
بیست کشور از این گروه به قرار زیر است:
اسلواکی، ۳.۳۹؛ اتریش، ۳.۳۹؛ اسلوونی، ۳.۴۱؛ ایتالیا، ۴.۴۲؛ پرتقال ، ۳.۴۵؛ بریتانیا، ۳.۵۴؛ ارژانتین، ۳.۵۶؛ روسیه، ۳.۵۸؛ آمریکا، ۳.۷۶؛ لیبی، ۳.۷۹؛اروگوئه، ۴.۰۳؛ برزیل، ۴.۰۹؛ استرالیا، ۴.۲۲؛ عراق، ۴.۴۹؛ نیوزیلند، ۴.۵۵؛اردن، ۴.۵۸؛ ایران، ۴.۷۳؛نپال، ۵.۱۲؛ ترکیه ۵.۲۰؛ و مجارستان ، ۵.۳۲.
- کشورهای گروه خطر متوسط ( از ۵.۴۷ تا ۷.۳۰ در صد)
بیست کشور از این گروه به شرح زیر است:
جمهوری آذربایجان، ۵.۵۴؛ آفریقای جنوبی، ۵.۵۸؛ پرو، ۵.۵۹؛ لائوس، ۵.۵۹؛ رومانی، ۵.۹۲؛ ونزئولا، ۵.۹۳؛ مکزیک، ۵.۹۷؛ ارمنستان ، ۶.۰۷ ؛کوبا، ۶.۱۳؛ تایلند، ۶.۱۹؛ گرجستان، ۶.۲۷؛ چین ، ۶.۳۹؛ ترکمنستان، ۶.۴۴؛ کلمبیا، ۶.۴۵؛ آنگولا، ۶.۵۲؛ هند، ۶.۶۴؛ یونان، ۶.۷۰؛ تاجیکستان، ۶.۷۲؛ مالزیا، ۶.۹۳؛ و پاکستان، ۶.۹۶.
- کشورهای گروه خطر شدید (از ۷.۳۱ تا ۱۰.۳۹ در صد)
بیست کشور از این گروه:
کنگو، ۷.۱۹؛ زامبیا، ۷.۲۵؛ الجزایر، ۷.۳۶؛ اکوادور ، ۷.۵۳؛ تانزانیا، ۷.۶۵؛ موزامبیک، ۷.۶۹؛موریتانی، ۷.۹۵؛نیجریه، ۷.۹۸؛ سودان، ۷.۹۹؛هلند، ۸.۲۴؛ مالی، ۸.۳۹؛ موزامبیک، ۸.۶۹؛ ازبکستان ، ۸.۵۹؛ میانمار، ۸.۹۰؛ آلبانی، ۹.۵۰؛ افغانستان ، ۹.۵۰؛ بورکینا فاسو، ۹.۵۴؛ سیرالئون، ۱۰.۲۱؛ اندونزی، ۱۰.۲۴؛ و زیمبابوه ۱۰.۶۰.
کشورهای گروه خطر بسیار شدید (از ۱۰.۴۰ تا ۳۶.۷۲ درصد)
بیست کشور از این گروه:
سنگال، ۱۰.۳۸؛ چاد، ۱۰.۵۸؛ هندوراس، ۱۰.۶۸؛ کامرون، ۱۰.۹۱؛ دومینیکن، ۱۰.۹۶؛ ماداگاسکار، ۱۱.۱۵؛ نیجر، ۱۱.۲۴؛ شیلی، ۱۱.۶۵؛هائیتی، ۱۱.۶۸؛ جامائیکا، ۱۱.۸۳؛ گویان، ۱۱.۹۳؛ژاپن، ۱۲.۹۹؛ فیجی، ۱۳.۱۵؛ نیکاراگوئه، ۱۴.۶۲؛ السالوادر، ۱۶.۰۵؛ پاپا آ گینه نو، ۱۶.۴۳؛ کامبوج، ۱۶.۵۸؛ کاستاریکا، ۱۷.۰۰؛ گواتمالا، ۱۹.۸۸؛ و فیلیپین، ۲۶.۷۰.
مقایسه آسیب پذیری کشورهای خاورمیانه و همسایه ایران
قطر، ۰.۰۸؛ عربستان، ۱.۱۴؛ بحرین، ۱۰۸۱؛ امارات متحده عربی، ۱.۹۷؛ مصر، ۲.۲۹؛ اسرائیل، ۲.۳۰؛ عمان، ۲.۶۴؛ کویت، ۳.۲۸؛عراق، ۴.۴۹؛ اردن، ۴.۵۸؛ ایران، ۴.۷۳؛ ترکیه، ۵.۲۰؛ آذربایجان، ۵.۵۴؛ یمن، ۵.۹۷؛ ارمنستان، ۶.۰۷؛ ترکمنستان، ۶.۴۴؛ پاکستان، ۶.۹۶؛ و افغانستان ۹.۵۰.
ریسک آسیب پذیری ایران در سال‌های ۲۰۱۳، ۲۰۱۴ و ۲۰۱۵ به ترتیب ۴.۹۲، ۴.۸۸ و ۴.۹۲ در صد بود و همواره در گروه با خطر آسیب پذیری پایین قرار داشته است.