زبان پارسی در عمر کهن خود، تا به روزگار ما برسد ، بر تکیه گاه های متعددی استوار بوده است. اما به باور قریب به یقین همه ادیبان و محققان فرهنگ و ادب ایرانی ، این شاهنامه ی حکیم ابوالقاسم فردوسی بوده است که بیش از همه ، ماندگاری این زبان را تضمین کرده است.
متن و ابیات شاهنامه اما، در هزار سالی که از تولد به دست حکیم توس، تا امروز پشت سر نهاده، دخالت ها و حذف و اضافات بسیار دیده است. چه از سوی کاتبان و چه از سوی حاکمان هر دوران، که به هر علت، مصرعی، بیتی، یا قطعه ای از این سی هزار بیت، به مذاقشان خوش نمی آمد.
از یک قرن پیش، نخستین تلاش ها برای پیرایش این متن از کم و زیادی که بر آن رفته بود، آغاز شد. ابتدا به دست شرق شناسان غربی و سپس از جانب برخی اساتید و ادبای ایرانی.
اما همه این نسخه ها به رغم کوشش بسیار، باز هم با آنچه که انتظار می رفت، فاصله داشتند. دکتر جلال خالقی مطلق، شاهنامه شناس و پژوهشگر ایرانی که سالهاست ساکن آلمان است از سال ۱۳۴۹ خورشیدی، به گفته خودش با به کارگیری آخرین روش های علمی برای تصحیح متون کهن در پژوهشگاه های دنیا، شاهنامه را برای تصحیح به دست گرفت.
اگرچه روش او بسیار زمان بر و فرساینده بود اما امروز پس از ۳۷ سال، نتیجه کار، به گفته محققان زبان و ادب فارسی، درخشان از کار در آمده است. او می گوید که تکیه اصلی اش بر قدیمی ترین نسخه دستنویس شاهنامه بوده که در دنیا یافت شده و هم اکنون در موزه شهر فلورانس ایتالیا نگهداری می شود، و مقایسه آن نسخه با ۱۶نسخه دستنویس دیگربوده است.
این اثر که سر انجام در هشت جلد متن شاهنامه و پنج جلد تفسیر و حاشیه نویسی بر آن، آماده چاپ شده است روز سه شنبه هفته جاری و طی مراسمی با حضور جلال خالقی مطلق و سخنرانی تنی چند از پژوهشگران شاهنامه، برای نخستین بار در تهران منتشرخواهد شد.
به همین مناسبت از دکتر خالقی مطلق که به همین دلیل به تهران سفر کرده است، در یک گفت وگوی تلفنی می پرسم که مهمترین ویژگی این نسخه از نظر او چیست؟
وی می گوید: ویژگی این اثر این است که بر اساس نسخه های دستنویس زیادی بنا شده و این نسخه بر اساس آنها تهیه شده است. بنا براین برای بسیاری از اهل تحقیق که بیشترشان هم در ایران هستند، مرجع خواهد بود.
مهمترین نسخه ای که آقای خالقی مطلق بنای کار را بر آن نهاده، قدیمی ترین نسخه موجود در دنیا از شاهنامه، مشهور به شاهنامه فلورانس است که در موزه همین شهر نگهداری می شود.
دکتر خالقی اهمیت این نسخه را هم در قدمت آن می داند و هم در میزان امانت داری آن نسبت به منبع اصلی.
او می گوید: نسخه فلورانس هم کهن ترین نسخه موجود است و هم معتبر ترین آنها. ولی این فقط یکی از شانزده نسخه ای است که من از آن استفاده کردم و یکی از چهل و پنج نسخه ای که { در مجموع و برای رسیدن به این شانزده نسخه آخر} بررسی کردم.
یکی از نسخی که مورد بهره برداری آقای خالقی مطلق قرار داشته، ترجمه عربی «بنداری» بوده است. از او می پرسم که علت اهمیت این نسخه عربی در تصحیح شاهنامه چیست؟
وی می گوید: این نسخه عربی از تمام نسخه های موجود که ما داریم قدیمی تر و بر اساس دستنویسی ترجمه شده که متعلق به قرن ششم هجری است. در حالی که هیچکدام از دستنویس های دیگر از قرن ششم نیستند اما نسخه بنداری هست.
در تمام سال های دهه چهل تاکنون، علاقمندان به شاهنامه، معتبرترین نسخه را نسخه مشهور به «مسکو» دانسته اند که بوسیله آکادمی خاورشناسی شوروی سابق فراهم آمده بود.
اما از هنگام انتشار نسخه خالقی مطلق در خارج از کشور، اغلب قریب به یقین پژوهشگران شاهنامه، بهترین و مطمئن ترین نسخه شاهنامه را همین تصحیح دکتر خالقی می دانند.
جلال خالقی مطلق
از آقای خالقی مطلق درباره امتیازهای اصلی نسخه تصحیح شده او بر نسخه مسکو می پرسم.
این شاهنامه شناس ایرانی می گوید: از مهمترین ویژگی های این نسخه اخیر این است که تعداد نسخه های اساس {نسخه هایی که با هم مقایسه می شوند تا بهترین آنها انتخاب و یا تصحیح شود} چهار برابر نسخه مسکو بوده؛ ضمن آنکه نسخه های مهمتر و کهن تری در میان نسخه های مورد قیاس آن قرار داشته است. وی می افزاید: علاوه بر آن شیوه تصحیحی که من به کار گرفته ام علمی تر و اساسی تر برای تصحیح شاهنامه است.
شیوه ای که آقای خالقی به کار گرفته، به شیوه «لاخمن» یا «تصحیح انتقادی» در جهان غرب مشهور و سال هاست که مورد استفاده است.
اما در میان ایرانیان، جلال خالقی مطلق نخستین مصححی است که از این روش به طور کامل و علمی بهره برده است.
وی درباره چگونگی اجرای این روش برای متنی فارسی و بویژه شاهنامه می گوید: این شیوه در ایران هیچ وقت بدین شکل استفاده نشده و برای نخستین بار است که در تصحیح آثار ایرانی مور استفاده قرار گرفته است.
در بخش دیگری از این گفت و گو می پرسم که از نظر خودش که عمری بر این اثر نهاده است، آیا نکته باقیمانده ای برای دیگر محققان به جای مانده که در تصحیح شاهنامه مایل باشید آیندگان بر آن کار تحقیقی بیشتری انجام دهند؟
به گفته وی،«کار روی شاهنامه بسیار خواهد بود اما در زمینه تصحیح انتقادی تا نسخه کهن تری{ از نسخه فلورانس}به دست نیاید، به تصحیح جدیدی نیاز نخواهد بود.»
او خود هنوز نسخه چاپ شده در ایران را که دا ئر ه المعارف بزرگ اسلامی منتشر خواهد کرد ندیده است اما ابراز اطمینان می کند که این چاپ هم به لحاظ قیمت و هم کیفیت در حد بسیار خوبی خواهد بود
صاحب نظران ادبیات و زبان فارسی، پیشتر اظهار امیدواری کرده اند که انتشار نسخه جلال خالقی مطلق، بتواند به مشکلات موجود در سایر نسخه های شاهنامه به میزان زیادی پایان دهد.