۲۵ سال پس از فاجعه چرنوبیل؛ ۴۰۰ بار قوی‌ تر از بمب انفجاری در هيروشيما

در سال ۲۰۱۱ که بشريت با تهديد فاجعه اتمی در ژاپن روبرو شده است، يادبود فاجعۀ ديگری برگزار می‌شود که خاطره‌های آن هنوز در دل بسياری، احساس وحشت در مقابل نيروی هسته‌ای به وجود می‌آورد.

۲۵ سال پيش نيروگاه اتمی چرنوبيل در اوکراين، صحنۀ مرگبارترين فاجعه هسته‌ای غيرنظامی جهان شد که همچنان بر سلامت مردم و محيط زيست تاثير مخرب دارد.

کارشناسان بسياری، خطرات و چالش‌های بهداشتی و زيست‌محيطی متعددی در رابطه با فعاليت نيروگاه‌های اتمی مطرح می‌کنند که به گفتۀ آنان، اين پيامدهای منفی به مراتب بيشتر از منافع و مزايای استفاده از انرژی صلح‌آميز هسته‌ای ‌ست اما متاسفانه بشر برای به دست‌ آوردن سودهای کوتاه‌مدت، از فاجعه‌های هسته‌ای عبرت نمی‌گيرد.

حادثه چگونه رخ داد؟

روز ۲۶ آوريل سال ۱۹۸۶ ساعت ۱ و ۲۴ دقيقۀ نيمه‌شب در راکتور شماره ۴ نيروگاه اتمی چرنوبيل انفجاری رخ داد که به‌ ريزش بخش عمده‌ای از بنای اين راکتور منجر و باعث آتش‌سوزی‌ ای شد که آتش‌نشانان ساعت‌ها موفق به مهار آن نبودند. در پی اين حادثه مواد هسته به بيرون از نيروگاه نشت کرد.

در زمان انفجار، نيروگاه اتمی چرنوبيل بزرگ‌ترين تاسيسات هسته‌ای اتحاد جماهیر شوروی بود و بيش از ۱۸۰ تن سوخت در حال فعل و انفعال داشت که هيچ‌کس به‌درستی نمی‌داند بر اثر انفجار، چه مقدار از اين مواد به خارج از راکتور نفوذ کرده است.

دودی که از راکتور در حال سوختن بلند شد و حاوی انواع مواد راديواکتيو بود همراه با بخار آب داغ و ابرهای آسمانی به اکثر کشورهای اروپايی صدمه رساند اما بيشترين مقدار مواد آلاينده مناطق مجاور نيروگاه در اوکراين، بلاروس و روسيه را تحت تاثير قرار داد. برخلاف بمب‌های هيروشيما و ناکازاکی، انفجار چرنوبيل به بمب کثيف بسيار نيرومندی شبيه بود که بزرگ‌ترين عامل زيان‌بار آن، آلودگی محيط زيست به مواد راديواکتيو بود.

۲۵ سال پس از فاجعه چرنوبیل

بيش از ده دليل برای توضيح فاجعه چرنوبيل مطرح شده. نخستين گزارش که همان سال ۱۹۸۶ تدوين شد و سپس بعد از ورود آژانس بين‌المللی انرژی اتمی برای رسيدگی به اين حادثه در سال ۱۹۸۹ به تاييد اين نهاد هم رسيد، تمام مسئوليت را بر دوش کارکنان نيروگاه اتمی چرنوبيل انداخته است.

در اين گزارش آمده که حادثه به دليل اشتباه‌های پرسنلی و وقتی‌که متصديان نيروگاه بدون آگاهی لازم به آزمايش سيستم ايمنی نيروگاه دست زدند، رخ داده است. اما گزارش سال ۱۹۹۱ دليل فاجعۀ چرنوبيل را سطح ناکافی ايمنی نيروگاه می‌داند. سال ۱۹۹۳ نيز گزارش به‌روز شده آژانس، اشتباه‌های متعدد در طرح نيروگاه که برخی ويژگی‌های آن حتی با مقررات ايمنی آن دوره نيز سازگار نبودند و همچنين مديريت ناکارآمد فعاليت راکتور را از دلايل احتمالی فاجعه چرنوبيل ذکر می‌کند.

اصلی‌ترين علل ‌مشخص نبودن دليل قطعی فاجعه چرنوبيل را می‌توان مخفی‌کاری رهبران آن‌زمان شوروی و مخالفت‌شان با ارائه هرگونه اطلاعات مربوط به فعاليت‌های اتمی و همچنين خودداری از همکاری با جامعۀ جهانی دانست.

پتر رومانوف، خبرنگار ريانووستی که خود يکی از بيش از ۶۰۰ هزار امدادگری بود که برای رفع پيامدهای انفجار نيروگاه عازم چرنوبيل شد، بی‌مسئوليتی مقام‌های ذی‌ربط از مديريت نيروگاه گرفته تا سران اتحاد شوروی را مهم‌ترين عامل تلفات سنگين جانی و مالی اين فاجعه می‌داند:

پتر رومانف: شهرت غم ‌انگيز بسيار دير به چرنوبيل رسيد. نخستين خبر کوتاه در رابطه با اين فاجعه تنها ۲۹ آوريل يعنی سه روز پس از انفجار منتشر شد و به‌قدری مجهول بود که کسی نمی‌توانست ابعاد واقعی فاجعه را تصور کند. به نظر می‌رسد که هيچ‌وقت نخواهيم فهميد آيا مسئولين عمداً در تلاش بودند اطلاعات را از مردم پنهان کنند يا خود نيز از اين حادثه درک درستی نداشته‌اند.

يک مشاور ميخائيل گورباچف رهبر وقت شوروی می‌گويد گزارشی که در اجلاس حزب کمونيست پيرامون انفجار چرنوبيل ارائه شده بود به قدری ضد و نقيض بود که سران کشور نتوانستند از آن سر دربياورند. اوضاع به آن دليل پيچيده‌تر نيز شد که مدير نيروگاه چرنوبيل از ترس مجازات، اطلاعات دروغين ارائه می‌داد.

به همين دليل در خيابان‌های پريپت در چند کيلومتری نيروگاه کودکان مشغول بازی بودند و در کی‌يف هزاران نفر برای شرکت در راهپيمايی روز کارگر در روز اول می به خيابان کشانده شدند. اما گورباچف دست‌کم به اين دليل مقصر است که از چرنوبيل بازديد نکرد. خبر آمدن احتمالی‌اش به چرنوبيل رسيده بود و مردمی که کارهای مهم‌تری داشتند برای پذيرايی از او آماده می‌شدند اما او نيامد. بعداً گفتند که کارهای واجب ‌تری داشته.»

بی اطلاعی از عمق فاجعه

از ساعت‌های اولیه پس از انفجار، عمليات امحاء در نيروگاه اتمی چرنوبيل آغاز شد اما حتی امدادگران هم نمی‌دانستند چه اتفاقی رخ داده و ساکنين شهرها و روستاهای مجاور در حالی به زندگی عادی خود ادامه می‌دادند که در چند کيلومتری آنها نيروگاه اتمی تخريب شده پرتوهای راديواکتيو منتشر می‌کرد.

تنها شب ۲۷ آوريل يعنی ۳۶ ساعت پس از انفجار، برای جابه‌جايی ساکنين محوطۀ ۱۰ کيلومتری و در روزهای بعد ۳۰ کيلومتری، از جمله کل شهر‌های چرنوبيل و پريپت تصميم گیری شد. تا پيش از انفجار، چرنوبيل شهری کوچک با جمعيت ۱۶ هزار نفره در ۸۳ کيلومتری شمال کی‌يف بود.

پريپت با جمعيت ۵۰ هزار نفره‌اش که تنها ۱۶ سال قبل از فاجعه و عمدتا برای اسکان کارکنان نيروگاه بنا شده بود، به شهر گل و کودک شهرت داشت. متوسط سن ساکنين اين شهر، ۲۸ سال بود. هنگام جابه‌جايی، دليل اين اقدام به هيچ‌کس توضيح داده ‌نشد و به مردم گفتند که تنها به مدت سه روز ناچار به ترک خانه‌های‌شان هستند.

ساکنان پريپت هيچگاه به آن شهر بازنگشتند اما تعداد اندکی از اهالی چرنوبيل مدت کوتاهی پس از حادثه به خانه‌های خود برگشتند و اکنون نيز در اين شهر ‌متروکه زندگی می‌کنند. ميزان آلودگی در نزديکی چرنوبيل همچنان بالاتر از حد مجاز است، اما خرابه‌های نيروگاه به مرور به مرکز توريستی تبديل می‌شود.

در منابع رسمی آمده که بيش از ۱۶۰ هزار کيلومتر مربع و پنج هزار واحد مسکونی در اوکراين، بلاروس و روسيه به مواد راديوآکتيو آلوده شدند.

اما درباره قربانيان چرنوبيل اطلاعات ضد و نقيضی منتشر شده. طبق آمار رسمی، در روزهای اول تنها سه نفر از کارکنان نيروگاه جان باختند و ۱۳۵ نفر با علايم حاد بيماری ناشی از پرتوهای راديواکتيو روانه بيمارستان‌ های تخصصی شدند که ۲۸ تن از آنها در فاصلۀ سه ماه و ۲۴ نفر در فاصلۀ دو سال پس از حادثه جان سپردند.

قربانیان نیروگاه چرنوبیل

افزايش مواد راديواکتيو در مناطق مجاور چرنوبيل در طولانی‌مدت نيز اثراتی منفی بر سلامتی شهروندان داشته و آمار در اين باره بسيار متفاوت است. اصلی‌ترين دلايل مرگ ‌و مير در ميان آسيب ‌ديدگان چرنوبيل، در وهله نخست انواع سرطان و بيش از هر گونه ديگر آن، سرطان خون و تيروئيد است که در بين افراد متاثر از پرتوهای راديواکتيو چند برابر افراد معمولی ‌ست.

تعداد موارد سرطان تيروئيد در افرادی که در سال انفجار چرنوبيل کمتر از ۱۴ سال داشتند، دست‌کم ۴۰ درصد بيشتر از ميزان طبيعی است. سازمان بهداشت جهانی تعداد آسيب‌ديدگان چرنوبيل را مجموعا حدود چهار هزار نفر برآورد می‌ کند اما فعالين سازمان صلح سبز اين تعداد را حدود ۲۰۰ هزار نفر ذکر می‌کنند.

اين در حالی‌ست که دربارۀ تاثير بلندمدت افزايش ميزان راديواکتيو بر مناطق تحت تاثير چرنوبيل و ساکنين اين مناطق هنوز به درستی تحقيق نشده است.

به ‌تازگی فعالين مدنی در اوکراين، روسيه و بلاروس در چهارچوب سازمانی غيردولتی که «همايش چرنوبيل» نام دارد، نظر متخصصان را پيرامون تاثير خرابه‌های چرنوبيل و همچنين ديگر نيروگاه‌های اتمی در حال کار در اين کشورها را بر سلامت انسان جويا شدند.

ويکتور ايوانف، رییس کميسيون امنيت راديواکتيو روسيه و از سرشناس ‌ترين پزشکان متخصص تشعشعات راديو اکتيو، می‌گويد که تحقيقات جدی پزشکی در اين زمينه تنها در دهۀ ۱۹۹۰ در جمهوری‌های سابق شوروی آغاز شده و هنوز نمی‌توان با قطعيت دربارۀ تاثير نيروگاه‌های اتمی بر سلامت انسان نظر داد:

ویکتور ایوانف: اطلاعات پيرامون تاثيرهای عمدتا منفی هر نيروگاه اتمی به‌ مرور جمع‌آوری و منتشر می‌شود. بر کسی پنهان نيست که در بيست سال گذشته تعداد نوزادانی که با انواع نواقص جسمانی در مناطق تحت تاثير چرنوبيل در اوکراين، روسيه و بلاروس متولد شدند ۱۰ الی ۳۰ برابر بيشتر از مناطق ديگر اين کشورهاست. اما درباره تاثير نيروگاه‌های اتمی در روند عادی فعاليت ‌شان نمی‌توان با قطعيت قضاوت کرد، هر چند در تحقيقات دانشمندان آلمانی و آمريکايی از افزايش قابل ملاحظه ابتلا به سرطان، به ‌ويژه ميان زنان و کودکان، در نزديکی نيروگاه ‌هايی که عمر نسبتاً طولانی دارند، گزارش شده.

به هر حال بايد گفت که هيچ نيروگاه اتمی کاملا امن نيست و چرنوبيل به ما نشان داد که بزرگ‌ ترين فاجعه ناشی از فعاليت انسانی مربوط به انرژی اتمی‌ست.»

حادثه چرنوبيل تقریبا ۴۰۰ بار قوی‌ تر از بمبی بود که در هيروشيما منفجر شد.

اما عمده ‌ترين مشکل چرنوبيل ادامۀ آلودگی راديو اکتيو منطقه و تاسيسات نيروگاه حتی با گذشت ربع قرن از وقوع فاجعه است.

ايگور گراموتکين مدير نيروگاه چرنوبيل طی نشستی خبری که در چهارچوب هفته يادبود ۲۵ امین سالگرد اين فاجعه در کی ‌يف برگزار شد، اعلام کرد که زمين‌های اطراف چرنوبيل تنها ۲۰ هزار سال ديگر برای سکونت انسان و کشت و دامداری مناسب خواهد بود. همچنين دميتری بوبرو، رییس آژانس دولتی اوکراين برای مديريت منطقه متروک طی همين مراسم گفت که رفع تنها مشکلات عمده نيروگاه حدود صد سال به درازا خواهد کشيد.

با توجه به اطلاعاتی از اين دست که در آستانه ۲۵ امین سالگرد فاجعه چرنوبيل منتشر می‌شود و همچنين در پی بروز فاجعه فوکوشيما در ژاپن بار ديگر بحث ميان مخالفين و موافقين استفاده از انرژی اتمی بالا گرفته است.

حاميان نيروگاه‌های اتمی تاکيد می‌کنند که انرژی هسته‌ای ارزان‌ ترين روش توليد برق است. اما سرگئی پيکين، رییس بنياد توسعه طرح‌های انرژی در مسکو می‌گويد که چنين ادعايی صادقانه نيست:

سرگئی پيکين: انرژی اتمی از سويی ارزان به شمار می‌رود زيرا هزینه توليد آن در مقايسه با ديگر روش‌های تامين انرژی (به‌جز نيروگاه‌های آبی) به مراتب کمتر است. اما اين تنها يک روی سکه است. روی ديگر، هزينه‌هايی‌ست که بابت احداث و نظارت فنی بر نيروگاه‌ها، خريد يا توليد سوخت، حمل و نگه‌داری زباله‌های هسته‌ای، نظارت بر محوطه‌های مجاور نيروگاه‌های اتمی و صدالبته هزينه‌های بلندمدت ناشی از فعاليت مخرب نيروگاه‌ها بر انسان و محيط زيست که کسی تاکنون نتوانست آنها را محاسبه کند، پرداخت می‌شود. اين هزينه‌ها در قبض برق ذکر نمی‌شوند اما از جيب‌های ماليات‌ پردازان تامين می‌شود.»

امروزه هزینه توليد برق اتمی در نيروگاه‌های ساخت روسيه حدوداً ۲۳۰۰ تا ۲۴۰۰ دلار برای یک مگاوات برآورد می‌شود. در پی فاجعه فوکوشيما، روس ‌اتم از افزايش تعداد سيستم‌های ايمنی در نيروگاه‌های خود خبر داد که اين بازهم هزينه‌های توليد را افزايش می‌دهد.

مقام‌های روس‌ اتم برای جلوگيری از اعتراض‌های داخلی نسبت به افزايش تعرفه برق مصرفی شهروندان اعلام کردند که اين هزينه‌ها را از طريق قراردادهای بين‌المللی تامين خواهند کرد. روس‌اتم مدعی‌ست که يک چهارم طرح‌های در حال اجرای انرژی هسته‌ای جهان را در دست خود دارد. از جمله، اين سازمان مسئوليت احداث و تکميل نيروگاه‌های اتمی در هند، چين، ايران و ترکيه را برعهده دارد.

دميتری مدودف، رییس ‌جمهور روسيه، که در پی فاجعه فوکوشيما بيانيه‌ای در حمايت از سازمان انرژی اتمی روسيه منتشر کرد، مدعی‌ست که نيروگاه‌های ساخت روسيه از حداکثر ميزان امنيت برخوردارند.

ولاديمير چوپروف رییس برنامه‌های تامين انرژی سازمان صلح سبز روسيه اين ادعا را به چالش می‌کشد:

ولاديمير چوپروف: تاييد خطرات نيروگاه‌های اتمی از خود برنامه‌های روس ‌اتم مشخص می‌ شود که ساخت راکتورهای اتمی در نزديکی مسکو يا سنت ‌پترزبورگ را ممنوع کرده. هر وعده‌ای که از سوی سازمان‌های انرژی اتمی در دنيا بشنويم، معلوم می‌کند که توسعه طرح‌ها در اين زمينه با سودهای مالی‌ برای‌ آنها همراه است. تهديدهای نيروگاه‌های اتمی، عمليات نظامی يا تروريستی يا فاجعه طبيعی‌ست. هرچقدر که نيروگاه‌های امروزی نسبت به چرنوبيل امن‌تر باشند، اما نمی‌توان اين امکان را ناديده گرفت که اين راکتورها با مشکلات فنی روبرو نشوند و فاجعۀ چرنوبيل را تکرار نکنند.»

نقض مقررات در کارخانه های اتمی روسیه

سال ۲۰۱۰ کمیته دولتی نظارت بر تاسيسات فنی روسيه، نزديک به ۵۰۰ مورد نقض مقررات در سازمان‌ها و کارخانه‌های صنعت اتمی اين کشور ثبت کرد. همان سال چين نيز که روسيه در آنجا نيروگاه اتمی «تن‌وان» را احداث می‌کند، بيش از سه هزار مورد نقض ايمنی به پيمانکار روس‌شان تذکر داد.

به ‌تازگی نيز امنيت نيروگاه اتمی بوشهر نظر رسانه‌ها را به خود جلب کرده است. يوگنی آداموف، کارشناس انرژی هسته‌ای و وزير سابق انرژی روسيه که در زمان وزارت وی، قرارداد تکميل نيروگاه اتمی بوشهر با روسيه منعقد شده بود، وقوع حوادث خطرناک در اين نيروگاه را بعيد می‌داند، اما نه غيرممکن:

يوگنی آداموف: هر طرح فنی هم خطرناک هست و هم نيست و اين بستگی به شرايط و مقررات فعاليت آن دارد. ميان نيروگاه‌های هسته‌ای بوشهر و چرنوبيل چند تفاوت عمده وجود دارد که مهم‌ترين‌شان، غنای پايين مواد قابل شکافت در بوشهر و حفاظ‌ های ايمنی آن است که احتمال وقوع حادثه‌ای همچون چرنوبيل در بوشهر را اندک می‌کند. گنبد محافظ بتونی بوشهر حتی با وارد آمدن ضربۀ شديدی همچون برخورد يک هواپيمای جت در حال سقوط يا سلاح هسته‌ای تخريب نمی‌شود.

اما نگرانی از آنجا ناشی می‌شود که تجهيزات سی سال پيش به اصرار طرف ايرانی در اين نيروگاه به کار رفته. از اينرو هيچ‌ کس نمی‌تواند ضمانت دهد که در فعاليت راکتور هيچگونه مشکلی ايجاد نخواهد شد، به ‌ويژه زمانی که کارشناسان روس مديريت اين نيروگاه را به ايرانی‌ها واگذار کنند. احتمال وقوع فاجعه در بوشهر فوق‌العاده اندک است اما اين احتمال صفر نيست.»

اکنون در دنيا کمی بيشتر از ۴۰۰ نيروگاه اتمی فعاليت می‌کنند.

آلکسی يابلوکوف، کارشناس انرژی هسته‌ای و عضو آکادمی علوم روسيه، بر اين باور است که در پی فجايع چرنوبيل و فوکوشيما بسياری از کشورها از ساخت نيروگاه‌های اتمی منصرف و بر توسعه منابع جايگزين انرژی متمرکز شده‌اند اما هنوز هم وجدان عمومی بيدار نشده و بسياری از کشورها به عمد يا سهوا خطرات جبران‌ناپذير انرژی هسته‌ای را ناچيز جلوه می‌دهند و مدعی ايمنی کامل نيروگاه‌های خود هستند:

آلکسی يابلوکوف: اگر تمام نيروگاه‌هايی که طرح آن در دهۀ ۱۹۹۰ پايه‌ريزی شده بود، ساخته می‌شد، اکنون بيش از ۲۰۰۰ و شايد هم بيشتر نيروگاه اتمی داشتيم.

اما پس از چرنوبيل دنيا نسبت به انرژی اتمی دلسرد شد. هزينه‌های اوکراين، بلاروس و روسيه برای جبران پيامدهای انفجارهای چرنوبيل بيش از ۵۰۰ ميليارد دلار برآورد می‌شود که به مراتب بيشتر از سود تمام نيروگاه‌های هسته‌ای در سراسر دنياست. به عبارت ديگر، نيروگاه‌های اتمی توجيه اقتصادی چندانی ندارند اما با تهديدهای نهفته فراوان همراهند. البته نيروگاه‌های مدرن نسبت به نيروگاه چرنوبيل امن‌تر‌ند اما بازهم خطرناکند. پرفسور کاپيتسا، برندۀ فيزيک نوبل، گفته بود که نيروگاه‌های اتمی، بمب‌های اتمی‌ای هستند که برق توليد می‌کنند. اين تعريف بسيار دقيق و به‌جاست. هر نيروگاه اتمی‌ای می‌تواند منفجر شود و کوچک‌ترين فاجعۀ هسته‌ای، باعث مصيبت برای ميليون‌ها نفر است که صدها سال اثرش باقی خواهد ماند.»

بسياری از صاحب ‌نظران با ياد چرنوبيل و در پی فاجعه فوکوشيما از زوال ناگزير استفاده از انرژی اتمی خبر می‌دهند. کشورهای دنيا يکی پس از ديگری برنامه‌های توسعۀ انرژی اتمی خود را حداقل تا به دست آوردن درکی درست از ابعاد واقعی حادثه فوکوشيما به تعليق درآورده‌اند.

کارشناسان می‌گويند اگر در پی حادثۀ چرنوبيل تنها نيروگاه‌های ساخت شوروی مورد انتقاد قرار می‌گرفت، اکنون فوکوشيما اثبات کرده که نيروگاه‌های اتمی ساخت غرب نيز کاملاً امن نيستند.

با توجه به اين موضوع، به نظر می ‌رسد طرح‌های اتمی تنها نصيب کشورهای در حال توسعه خواهد شد که يا در پی به دست آوردن سلاح هسته‌ای‌ هستند و يا صرفا منافع کوتاه‌مدت‌ را در نظر دارند و به هر حال توجه چندانی به سلامت مردم و امنيت محيط زيست خود ندارند.