درباره فساد گسترده در جمهوری اسلامی بسیار سخن گفته شده و به هر اندازه گفته شود، باز هم کم خواهد بود. درست چند روز قبل سازمان شفافیت بین المللی در تازه‌ترین گزارش خود، شاخص فساد برای ۱۷۵ کشور جهان را بررسی کرده است. در این رده بندی، ایران با نمره ۲۷، رتبه ۱۳۶ را کسب کرد.
مطابق گزارش همین سازمان، در سال ۲۰۱۳، ایران با نمره ۲۵، رتبه ۱۴۴ را کسب کرده بود، یعنی جایگاه ایران در فساد در سال ۲۰۱۴، ۷ رتبه بهبود یافته است، اما همین شاخص نشان می دهد که سطح فساد در ایران همچنان بسیار بالا بوده و هست.
همه تحلیل ها و تبیین های ناظر بر فساد در جای خود در خور اهمیت هستند. اما سخنان حسن روحانی- به خاطر مسئولیت اش به عنوان رییسجمهوری و شخص دوم نظام سیاسی- دارای اهمیت بسیار بود. او گفت که قبح فساد شکسته شده و زیرمیزی ها رومیزی شده است: «قدیم می‌گفتند زیر میزی الان آمده شده روی میزی. باز زیر میزی معنی اش این بود که یک قبحی داشته یعنی زیر انجام می‌گرفت. اگر از زیر میزی شد روی میزی، آن وقت باید چه کرد؟»
برخی از موارد مهم فساد
این صراحت بیان اندکی امیدوار کننده است. او به انواع فسادها اشاره کرد که برخی از آنها به شرح زیرند:
یک) فساد دستگاه قضایی: همه به خوبی آگاهند که بدون رشوه نمی توان گره پرونده های قضایی را گشود. جواد لاریجانی- برادر صادق لاریجانی و رئیس بخش حقوق بشر قوه قضائیه- یکی از فاسدان اقتصادی است. نوار برادر دیگر آنها را هم محمود احمدی نژاد در مجلس به نمایش در آورد. روحانی گفت: «خدا نکند خدا نکند خدا نکند یک وقتی فساد به قوه قضائیه برسد، آن که دیگر نمک است. وای به وقتی که نمک بگندد. قضات شریف ما، قوه قضائیه ما، دستگاه‌های نظارتی ما، همه باید به صحنه بیایند. تعارف و شعار نیست».
دو) فساد منابع طبیعی: در زمینه چپاول منابع طبیعی طی سال های گذشته گزارش های زیادی منتشر شده است. روحانی گفت: «مگر امکان دارد در جامعه‌ای فساد باشد، کار اداری با رشوه حل و فصل شود، طبقات ساختمان با رشوه مرتفع شود، جنگل و مرتع به عنوان منابع ملی کشور مورد دست‌اندازی قرار گیرد، آنچه به عنوان مزایده و مناقصه مطرح می‌شود، روی پرده و پشت پرده‌ای داشته باشد، آن وقت مردم از این حکومت و دولت راضی هستند؟».
سه) فساد خیریه ها: یکی از راه های مشروع سازی فساد در ایران، گشودن خیریه و تحت آن کار کردن است. این دیگر اوج سوء استفاده اقتصادی و رذیلت اخلاقی است که فساد اقتصادی را «خیریه» و کمک به فقرا قلمداد می کنند. روحانی گفت: «چرا عده‌ای به نام کار خیر و خیریه تابلو می‌زنند و زیر آن تابلو به فساد می‌پردازند، چرا با آن برخورد نمی‌شود؟»
چهار) فساد سپاه و بسیج: در این زمینه مخالفان جمهوری اسلامی بسیار سخن گفته اند. سیاست دولت روحانی، واگذار نکردن پروژه به سپاه و بسیج بوده است. اکبر ترکان- مشاور ارشد حسن روحانی-در حاشیه سفر هیات دولت به استان گلستان در مواجهه با این سئوال که نظر شما در خصوص اعلام آمادگی بسیج برای کمک به دولت در بحث اقتصاد مقاومتی چیست؟ ، گفت: «اقتصاد مقاومتی مختص بسیج نیست و برای همه کشور است و نمی شود اداره وزارت خانه ها را دست آقای نقدی داد. آقای نقدی آدم توانا و سازمان بسیج نیز تواناست ولی وزارتخانه وزیر دارد و مدیران آن مسئولند و باید به مجلس پاسخ گو باشند بنابراین باید به سازمان خودشان بروند.»
اما سخن گفتن از فعالیت های اقتصادی سپاه و بسیج یک چیز است، و سخن گفتن از فسادهای آنان چیزی دیگر. بیان این مسأله مهم توسط رئیس دولت دارای اهمیت است. روحانی در این مورد به صراحت گفت:
«ما باید تجمیع قدرت را از بین ببریم، با تجمیع قدرت در یک نهاد فساد درست می‌شود. هر کاری که شما بکنید، اگر تفنگ و پول و روزنامه و سایت و تبلیغات همه یک جا[سپاه و بسیج] جمع شد حتما فساد است. دنیا عقلش رسیده که این قدرت‌ها را تفکیک کرده است. ما در مجلس شورای اسلامی شاید یک سال گرفتار این مساله بودیم و به ما فشار می آوردند که دستگاه اطلاعاتی کشور را به یک نهاد نظامی[سپاه پاسداران] بدهیم و ما زیر بار نرفتیم. از امام سوال کردیم. امام گفت نه من همچون نظری ندارم و ما یک وزارتخانه درست کردیم با این که کار بسیار سختی بود. معانی خاص خودش را داشت. وزارت اطلاعات درست کردیم که مجلس بتواند نظارت بکند و در وزارت اطلاعات گفتیم نیروی مسلح وجود نداشته باشد تا بشود کنترل کرد و الا اگر شما اطلاعات، تفنگ، پول و سرمایه، سایت و روزنامه، خبرگزاری را همه را در یک نهاد[سپاه و بسیج] جمع کردید، ابوذر و سلمان هم باشد، فاسد می‌شود. کار ما اشکال دارد، ما اشکال را باید رفع کنیم. تجمیع قدرت در یکجا فساد است».
این شاید تندترین برخورد علنی حسن روحانی با فعالیت های فاسد و کارشکنانه «برادران قاچاقچی خودمان»- به تعبیر محمود احمدی نژاد- باشد. آنها به همه حوزه ها نفوذ کرده و پروژه انحصار قدرت را پیش می برند.
هدف انقلاب: فسادزدایی یا نظام فاسد
روحانی گفت که یکی از اهداف انقلاب ۵۷ مبارزه با فساد و ریشه کنی آن بود. ناتوانی در مبارزه با فساد، «به مفهوم ضعف انقلاب اسلامی، ناتوانی انقلاب و دست نیافتن به یکی از اهداف مهم انقلاب اسلامی است».
تبیین روحانی این بود که فساد به معنای عدم مشروعیت انقلاب و جمهوری اسلامی است. برای این که مردم می گویند: «یا مسئولین می‌دانند و در برابر فساد نمی‌ایستند، پس خود آلوده‌اند، پس کل انقلاب و نظام زیر سوال است. یا آن که نمی‌دانند و یا اگر می‌دانند ناتوانند در مبارزه، پس دولت اسلامی دولتی ناکارآمد است. چه فاسد بودن نظام، چه ناکارآمد بودن نظام که یکی از این دو مورد قضاوت مردم است، به معنای آن است که ما به یکی از مهم‌ترین اهداف انقلاب دست نیافته‌ایم».
روشن است که همه مسئولان نظام از وجود فساد گسترده در جمهوری اسلامی اطلاع دارند. ناتوانی در مبارزه با فساد حقیقتی انکار ناکردنی است. این ناتوانی معلول عدم قدرت نیست، محصول فساد مسئولان است. ساختار اقتصاد دولتی، فسادپرور است. در چنین نظامی، زمامداران بلند پایه فاسد می شوند و چشم بر فسادهای بزرگ خودی ها می بندند. مگر می توان با فساد دستگاه های سرکوبگر مقابله کرد؟
روحانی به سران نظام اعلام خطر می کند که عدم مقابله با فساد به معنای رفتن جمهوری اسلامی است، برای این که مردم مخالف نظام فاسد بوده و در جایی در نهایت با آن گلاویز خواهند شد. روحانی یکی از بنیانگذاران جمهوری اسلامی، رئیس جمهور نظام و حافظ آن است. قصد براندازی نظام را ندارد. روحانی گفت:
«ما باید در برابر فساد عقب‌نشینی کنیم؟ ما باید در برابر فساد اعلام کنیم که نمی‌توانیم؟ این که به معنی از دست دادن نظام و انقلاب است. شاید شما فکر کنید این تعبیر من تعبیر تندی است، اما بدانید ادامه فساد، گسترش و تعمیق فساد به معنای به خطر افتادن اصل انقلاب و نظام است. مردم که نوکر اسم جمهوری اسلامی ایران نیستند، مردم نوکر اسلام و جمهوریت و آراء عمومی هستند. مردم می‌خواهند هم جمهوریت اجرا شود یعنی اراده مردم و هم اسلام اجرا شود یعنی فرمان خداوند».
موریانه فساد تمامی پایه های جمهوری اسلامی را خورده است و بدون مبارزه ای بنیادی با فساد نمی توان به حل مشکلات و آینده جمهوری اسلامی امید داشت. روحانی گفت:
«پس اگر ما می‌خواهیم در این دولت مشکلات را حل بکنیم، بدون مبارزه با فساد مشکلات ما حل نخواهد شد. در هر زمینه‌ای وارد شویم، فساد همانند آن موریانه‌ای است که پایه‌ها را تباه و فاسد می‌کند و از پای در می آورد».
روحانی به طور تلویحی اظهار می کند که دستش در برخورد با فساد بسته است. برای این که، مبارزه با فساد به معنای مبارزه با انحصار، آزادی رسانه ها در افشای فساد، شفافیت و واگذاری امور به بخش خصوصی واقعی است، نه نهادهای نظامی و انتظامی. آیا رهبری و دیگر نهادها با چنان میسری همراه خواهند شد یا فقط به فساد غیر خودی ها خواهند پرداخت؟
تحریم های اقتصادی و گسترش فساد
اقتصاد دولتی فاسد، تاریکخانه ای به وجود آورده که آقایان، آقا زاده ها و نظامیان در آن دست به هر کاری می زنند. تحریم های اقتصادی که وضع شد، فساد گسترش بیشتری پیدا کرد. پیش از این مشاور باراک اوباما و وزیرخزانه داری آمریکا اعلام کرده بودند که سخت ترین تحریم هایی که در طول تاریخ علیه کشوری بتوان وضع کرد، علیه ایران وضع شده است.
در۱۵ آذر ۱۳۹۳جو بایدن- معاون رئیس‌جمهور آمریکا- در مجمع «سابان» سخنرانی کرد و گفت: «ما با دیپلماسی سخت‌ترین تحریم‌های تاریخ را بر ایران اعمال کرده‌ایم. در اثر مذاکراتمان، ایران برنامه هسته‌ای خود را تا حد زیادی محدود کرده و در مقابل، تعلیق تحریم‌های حداقلی دریافت کرده است».
بر اساس گزارش جدید موسسه مالی بین‌المللی (IIF) در خصوص ایران، که در ۱۴ آذر ماه منتشر شد، از زمان آغاز دور جدید تحریم‌های اقتصادی با هدف محدودسازی برنامه هسته‌ای ایران، حجم اقتصاد ایران ۸.۶ درصد کوچک تر شده است.
گاربیس ایرادیان، معاون مدیر مؤسسه مالی بین‌المللی - که در نوشتن این گزارش شرکت داشته - گفته است، با ادامه تحریم‌ها، «اقتصاد ایران ظرف دو سال آینده به زانو در خواهد آمد...از برخی جهات تحریم‌های مالی علیه ایران بدتر از تحریم نفت این کشور بوده‌اند. نیمی از نقدینگی تبادلات خارجی ایران نزد بانک‌های خارجی مسدود است و گروه ۱+۵ تنها موافقت کرده‌اند که کسری از این منابع بعد از گفت وگوهای وین آزاد شوند».
هزینه سنگین این تحریم ها توسط مردم، از طریق افزایش بیکاری، تورم، فقر، کاهش رشد اقتصادی پرداخت شده است، نه نظام جمهوری اسلامی.
سخت ترین تحریم های طول تاریخ، به طور طبیعی جمهوری اسلامی را مجبور به دور زدن تحریم ها کرد و می کند. دور زدن تحریم ها به شدت بر میزان فساد افزوده و خواهد افزود. برای دور زدن تحریم ها باید به بابک زنجانی ها پناه برند تا نفت و پول را برای آنان جا به جا کنند. بیژن زنگنه- وزیر نفت- در ۱۷ آذر ۱۳۹۳ گفت: «زنجانی هفت هزار میلیارد پول کشور را خورد».
زنجانی فقط یک نمونه افشا شده است. بعدها روشن خواهد شد که چه میزان از درآمدهای کلان کشور در فرایند دور زدن تحریم ها نابود شده است. تا وقتی تحریم ها ادامه داشته باشد، فسادها هم افزایش خواهد یافت. اما توافق هسته ای و لغو تحریم ها، به خودی خود، موجب کاهش چشمگیر فساد نخواهد شد.
اقتصاد دولتی، مدیریت غیر متخصص، دولت ناکارآمد، رانت اطلاعاتی، و...همه دست به دست هم داده و فسادآفرینند. فساد دامن آموزش عالی کشور را هم فراگرفته است(رجوع شود به مقاله «نزاع بر سر وزارت علوم، جنگ بر سر چیست»).
رابطه توافق هسته ای و فساد
به طور قطع توافق نهایی هسته ای به سود منافع ملی ایران است. اگر توافق هسته ای حاصل شود و شدیدترین تحریم های تاریخ رفته رفته لغو گردند، به طور طبیعی درد و رنج مردم ایران کاهش چشمگیری پیدا خواهد کرد. فساد های ناشی از تحریم ها هم محو خواهد شد، اما نه فسادهای ساختاری.
سخن بر سر يک هزار ميليارد دلار است. اگر توافق نهايی صورت گيريد، بازسازی اقتصاد ايران حداقل نيازمند يک هزار ميليارد دلار سرمايه گذاری است. فقط در صنعت نفت و گاز چيزی حدود ۵۰۰ - ۴۰۰ ميليارد دلار سرمايه گذاری بايد صورت گيرد.
ايران حداقل نيازمند ۳۰۰ هواپيمای جديد برای حمل و نقل است. نيروی هوايی ايران نيز نيازمند صدها فروند جنگنده مدرن خواهد بود. صنعت خودروسازی ايران هم نيازمند سرمايه گذاری انبوه است. جاده سازی و ساختن خطوط راه آهن مدرن نيز بدون سرمايه گذاری خارجی امکان ناپذير است.
فرض کنیم که دولت های اوباما و روحانی بتوانند بر مخالفان قدری چون اسرائیل، عربستان سعودی، مخالفان داخلی افراطی، و...فائق آیند و توافق موقتی را نهایی سازند. در این صورت راه سرمایه گذاری خارجی هموار خواهد شد.
یک هزار میلیارد دلار سرمایه کمی نیست. اگر ساختار اقتصادی همین باشد که هست، اگر رانت خوران همچنان بر سر کار باشند و از پستان نفت و اقتصاد رانتیر تغذیه کنند، فساد بزرگتری در دوران پیش رو سبز خواهد شد.
_________
نظرات مطرح شده در این نوشته، الزاما بازتاب دیدگاه رادیو فردا نیست.