بیشتر ما به شکلی با موج شبکه‌های اجتماعی در سال‌های اخیرآشنا شده‌ایم؛ تصاویر و یا ویدیوهایی که مواقعی به شکل گسترده دست به دست شده و در بیشتر مواقع هم حاوی تصاویری دلخراش کننده و یا آزارنده است.
در این مواقع هر ناظری البته واکنش اولیه خواهد داشت ولی برای کسانی که بخواهند مسئولانه آن را دنبال کنند، مهم‌ترین مسئله، مطلع شدن از صحت و دقت این تصویر و یا تصاویر ویدیویی است.
برای یک خبرنگار یا یک بازرس یا قاضی، عکس یا ویدیو می‌تواند بخشی از پازل یک پرونده یا یک داستان باشد ولی باید ارزش واقعی داشته باشد تا بتوان از آن استفاده کرد. تایید صحت برخی از این تصاویر هم مشخص نیست چون یا کسی آن را تأیید نکرده و یا ممکن است مال سال‌های قبل باشد و یا در خیلی از موارد، ممکن است دستکاری شده باشد.
از همین رو به ویژه در رویه قضایی، استفاده از تصاویری که با تلفن همراه ثبت و یا ضبط شده باشند، معمول نیست و به دلیل نداشتن شرایط لازم به عنوان شاهد پرونده، اجازه حضور نخواهند داشت.
اما حالا اپلیکیشنی با عنوان «شاهد عینی» اوضاع را عوض کرده است. این اپلیکیشن تهمیداتی اندیشیده شده که نه تنها بتوان نقض گسترده حقوق را ثبت کرد، که بتوان آن را به عنوان سندی محکمه‌پسند ثبت کرده و گیرنده یا ثبت‌کننده را هم حفظ کرده و در امان نگه داشت.
پروژه شاهد عینی شبکه‌ای عمومی روی یوتیوب دارد که استفاده از این اپلیکیشن را به زبان‌های عربی، روسی، فرانسوی، اسپانیایی و پرتغالی شرح داده است. اخبار این گروه را همچنین می‌توانید در توئیتر دنبال کنید.
پروژه شاهد عینی با همکاری گروهی از وکیل‌های کانون بین‌المللی وکلا شکل گرفته است. وندی بتز، مدیر این پروژه از دفترش در لندن با رادیو فردا در مورد این پروژه و مختصات آن گفت‌وگو کرده است.
به عنوان یک خبرنگار بسیار هیجان‌انگیز است وقتی با خبر شویم از ابزاری که می‌تواند صحت یک سند ارسالی برای ما را تایید کند. برای ما از پروژه «شاهد عینی» بگویید. چطور شد که این پروژه شکل گرفت؟
وندی بتز، مدیر پروژه شاهد عینی
این پروژه را در سال ۲۰۱۱ راه انداختیم. آن زمان دلیلش این بود که بسیاری از عکس‌ها و تصاویر ویدیویی هم به شبکه‌های اجتماعی و هم به رسانه‌ها ارسال می‌شد که حاکی از نقض جدی حقوق بشر بود.
از این تصاویر و ویدیوها می‌شد فقط برای آگاهی‌رسانی احتمالی – در صورت تأیید صحت آن – استفاده کرد و کار دیگری از آن برنمی‌آمد.
برای مثال نمی‌شد این مدارک را به عنوان شاهد در دادگاه مورد استفاده قرار داده و ناقض مربوطه را تحت تعقیب قرار داد. مدام با رئیس بین‌المللی کانون وکلا تماس گرفته می‌شد تا در مورد تصاویری که پخش شده و یا هم‌رسان شده، نظر بدهد و از او می‌پرسیدند آیا می‌شود از این تصاویر به عنوان شاهدی برای وقوع جرائم جنگی و یا دیگر جرائم در دادگاه استفاده کرد و البته جواب او هم البته همیشه یکی بود: اگر نتوان صحت این شواهد را ثابت کرد، برای دادگاه قابل استفاده نیست.
به نظر ما این ذخیره‌ای غنی بود که افراد حاضر در صحنه جمع‌آوری می‌کردند و برای آگاهی‌رسانی خیلی موثر بود ولی ما می‌خواستم کارایی بیشتری از این مواد پیدا کنیم. اول دنبال چیزی گشتیم که به احتمال زیاد موجود و در دسترس باشد و آن را پیدا نکردیم. برای همین شروع به طراحی برای ساخت ابزاری کردیم که بتواند این اطلاعات را به شکل درست ثبت کند.
با چند شرکت و گروه وارد کار شده و توانستیم مدل اولیه (پروتوتایپ) آن را بسازیم که همین چیزی شد که الان به عنوان اپلیکیشن شاهد عینی می‌بینید. آن را در چند مرحله آزمایش کرده و مدام بهبود دادیم و به مدت شش ماه در کشورهایی متفاوت چون سوریه، کنیا و لیبی آزمایش را ادامه دادیم تا مطمئن شویم در چنین شرایطی اپلیکیشن ما کارآمد خواهد بود.
بر اساس بازخوردهایی که از کسانی که در مناطق مختلف آن را آزمایش کرده بودند، تغییراتی دادیم و نتیجه شد همین مدل آخری که ماه ژوئن – دو ماه پیش – منتشر کردیم.
گفتید که تا پیش از این دادگاه چنین اسنادی را که برای مثال با تلفن همراه یا هوشمند گرفته شده بود را به عنوان مدرک قبول نمی‌کرد. با این پروژه حالا چه چیز تغییر کرده است؟ یعنی الان چه چیزی عوض شده که یک دادگاه چنین سندی را حاضر است به عنوان شاهد در پرونده قبول و بررسی کند؟
ما در چند حوزه مختلف قضایی از جمله دادگاه‌های کیفری بین‌المللی، دادگاه‌های ناحیه‌ای و چند دادگاه ملی کلیدی، قوانین مربوط به قبول ویدیو و یا عکس به عنوان شاهد یا سند را بررسی کردیم و این که چه شرطی باید داشته باشد تا در پرونده بتوان یک عکس یا ویدیو را به عنوان شاهد ثبت کرد.
هرچند هر دادگاهی رویه خاص خود را دارد اما برخی از اصول هستند که به قولی استاندارد محسوب می‌شوند. این موارد استاندارد عبارتند از: دادگاه باید مطمئن شود که کسی که عکس را ارائه کرده، خود مرجع آن هم محسوب می‌شود. یعنی کسی که عکس یا ویدیو را ارائه کرده، خودش هم آن را ثبت و یا ضبط کرده است.
بعد باید زمان و مکان دقیق آن را بدانند و سوم هم این که باید مطمئن شوند که این تصویر یا ویدیو بعد از ثبت یا ضبط، دستکاری نشده و چیزی به آن اضافه یا از آن کم نشده است.
شما وقتی به ویدیو یا عکس‌هایی که روی شبکه‌های اجتماعی نگاه می‌کنید در نظر اول می‌بینید که مشخص نیست چه کسی آن را گرفته و منبع اصلی آن کجا یا چه کسی بوده، زمان و مکان معلوم نیست و گفته نشده که به طور دقیق کی و کجا بوده - حالا یا به دلیلی حذف شده یا درست عرضه نشده – و همچنین مشخص نیست که آیا این نسخه اصلی ضبط یا ثبت شده است، یا این که بعد دستکاری، ادیت یا فوتوشاپ شده است.
اپلیکیشنی که ما درست کردیم این سه مورد را حل می‌کند تا بتوان ویدیو یا عکس را به عنوان شاهد ثبت کرد.
وقتی کسی این اپ را باز می‌کند، اولین کاری که اپ می‌کند این است که به ابزارهای ضبط صوت و تصویر حسگرهای موبایل دسترسی پیدا می‌کند، بعد دنبال ماهواره می‌گردد تا مشخصات جغرافیایی دقیق – با ذکر طول و عرض جغرافیایی - را قفل کرده و به طور دقیق ثبت کند، از ماهواره زمان و تاریخ دقیق ثبت عکس یا ویدیو را می‌گیرد و بعد یک سری اطلاعات اضافه‌تر را ثبت می‌کند؛ مثل نزدیک‌ترین شبکه وای‌فای، مشخصات نزدیک‌ترین دکل تلفن موبایل، حرکت تلفن هوشمند و دیگر اجزایی که بتوان به طور دقیق مشخصات جغرافیایی را ثبت و تایید کند.
بعد وقتی تصویری با این اپ گرفته شد، اپ به طور خودکار پیکسل‌های عکس یا ویدیو را می‌شمارد و طبق یک الگوریتم ریاضی آن را بررسی می‌کند. نتیجه این می‌شود که یک کُد مشخص و اختصاصی برای هر عکس ساخته می‌شود. این کد همین طور خواهد ماند به شرط این که عکس دستکاری نشود. بعد وقتی ما تصویر را گرفتیم، آن را در همان الگوریتم بررسی می‌کنیم و اگر یک کد مساوی به ما نشان دهد، مشخص می‌شود که تصویر دستکاری نشده است.
تمامی این موارد که ما به آن به لحاظ تخصصی می‌گوییم «هش دیتا» به همراه «متا دیتا» کدگذاری شده و در یک گالری مخفی درون اپ، ثبت می‌شود. چون کدگذاری شده، کاربر همان تلفن و همان اپ هم حتی دسترسی به محتویات آن را ندارد که بتواند آن را عوض کند.
دادگاه باید مطمئن شود که کسی که عکس را ارائه کرده، خود مرجع آن هم محسوب می‌شود. یعنی کسی که عکس یا ویدیو را ارائه کرده، خودش هم آن را ثبت و یا ضبط کرده است. بعد باید زمان و مکان دقیق آن را بدانند و سوم هم این که باید مطمئن شوند که این تصویر یا ویدیو بعد از ثبت یا ضبط، دستکاری نشده و چیزی به آن اضافه یا از آن کم نشده استوندی بتز
وقتی کاربر تصویر را بفرستد، به سرور ما وارد شده و اول بررسی می‌شود که از یک اپ ثبت شده در سیستم ما، آمده باشد. بعد سرور بررسی می‌کند که تصویر دستکاری نشده باشد، بعد در یک جای به قولی انبار مجازی شواهد، ثبت می‌شود. چون اپ به شکل مستقیم به ما ارسال می‌کند، ما هم می‌توانیم صحت آن را بررسی کنیم و هم به طور دقیق خط ارسالی آن را تایید کنیم.
پس دیگر همان سه شرطی که گفتیم رعایت شده است و اپلیکیشن کمک می‌کند ما تصاویر را تأیید کنیم.
برنامه بسیار دقیقی به نظر می‌آید اما سوالی که این جا مطرح می‌شود، حوزه خصوصی کسی است که با این اپلیکیشن دارد کار می‌کند. چطور می‌شود از کسی که دارد یک نقض حقوق بشری را ثبت می‌کند، حمایت کرد؟ چرا باید کسی که در شرایطی خاص قرار دارد، به شما و روش ثبت اطلاعات و سرور شما اعتماد کرده و مشخصات تلفن خود را با شما قسمت کند؟ ضمن این که از کجا مطمئن باشد که اطلاعاتی که ارسال کرده محفوظ است و در اختیار کسی نخواهد بود که بخواهد او را احتمالا تعقیب یا پیدا کند؟
سوال بسیار خوبی است. حمایت از کاربر، اصلی‌ترین انگیزه ما بوده پس بگذارید اول در پاسخ به پرسش شما بگویم که کاربر – هرکسی که باشد – برای ما «ناشناس» خواهد ماند. ما طوری این اپ را طراحی کردیم که هر کسی برای استفاده باید یک اسم کاربری انتخاب کند، اما الزامی ندارد که آن اسم یا عنوان واقعی باشد و می‌تواند ساختگی یا جعلی باشد.
فراتر از آن، هیچ‌گونه اطلاعاتی از آن‌ها ذخیره نمی‌کنیم مگر این که خودشان دواطلبانه بخواهند آن را با ما به اشتراک بگذارند. در این اپلیکیشن، هر کاربری می‌تواند اگر دلش خواست آدرس ای‌میل خود را بدهد، یا می‌تواند شرح یا توضیح برای عکس یا ویدیو بدهد که واضح‌تر باشد.
و باز هم فراتر از آن ما نه مشخصات تلفن را ثبت می‌کنیم و نه حتی «آی‌پی» - مرکز انتقال ارتباط اینترنتی برای کاربر – را می‌دانیم. ما هیچ اطلاعات شخصی از کاربر نمی‌گیریم مگر این که خودشان بخواهند آن را در اختیار ما بگذارند.
تمامی اطلاعات خود را روی سروری نصب می‌کنیم که از سوی شرکت «لکسوس نکسوس» در اختیارمان قرار گرفته و خیلی خوش‌شانس بودیم که روی سروری قدرتمند و امن بتوانیم اطلاعات خود را قرار دهیم.
برای حمایت بیشتر از کاربر که گفتید، ما اپلیکیشن را طوری طراحی کردیم که حتی وقتی روی تلفن کسی باشد، به شکلی نباشد که کسی بتواند حدس بزند این اپ برای ثبت تصویر یا ویدیو است.
هر کاربری برای استفاده می‌تواند به فهرست متفاوت آیکون‌های اپ رفته و هر آیکونی که دلش می‌خواهد برای آن انتخاب کند. هر تصویری که اپ ضبط کند، در یک گالری مخفی درون اپ ضبط می‌شود و این طور نیست که هرکسی دستش به تلفن رسید، بتواند گالری باز کرده و ببیند چه چیزهایی توسط تلفن ثبت یا ضبط شده است.
دسترسی به گالری درون هر اپلیکیشن از راه رمز عبوری است که هر کاربر در زمان نصب اپلیکیشن مشخص می‌کند. بررسی رمز عبور روی دوربین تلفن قرار گرفته پس وقتی قرار باشد شما رمز عبور بدهید، چیزی روی صفحه نمی‌آید که حالا رمز خود را وارد کنید. علاوه بر این رمز عبور یک رمز حرکتی ترکیبی است.
یک گزینه دیگری که این اپلیکیشن دارد، «پاک کردن در موقع خطر» (پنیک دیلیت) است. اگر کسی حس کرد ممکن است تلفنش را بگیرند یا خودش را دستگیر کنند، یک مرحله سه قدمی دارد که با زدن روی سه دکمه، اپلیکیشن و تمامی محتویات آن در جا پاک می‌شوند.
حتی اگر تلفن را به یک مکان تخصصی بررسی ببرند، شاید نشان دهد برخی اطلاعات کدگذاری در تلفن وجود دارد ولی همان طوری که گفتم کدگذاری شده است. حتی کسی اگر نتواند اپلیکیشن را پاک کند، تمامی اطلاعات درون آن کدگذاری شده است و برای یک کاربر معمولی قابل دسترسی نخواهد بود.
سوال دیگری که پیش می‌آید این است که ما به واقع در دوران پس از ادوارد اسنودن زندگی می‌کنیم. اگر شما چنین انباری از شواهد داشته باشید، برای کشورهایی که ناقض حقوق بشر هستند مثل سوریه، ایران، کره شمالی و عربستان سعودی ممکن است دسترسی به این انبار خیلی مهم باشد و آن را هدف حملات خود قرار دهند. غیر از آن، روسیه و چین نشان داده‌اند به دسترسی به اطلاعات حساس علاقه خاصی دارند و تازه از همه این‌ها فراتر، شاید برای سازمان امنیت ملی آمریکا هم همان طور که در فیلم «شهروند چهار» در مورد ادوارد اسنودن گفته شد، به دسترسی به این انبار شما خیلی علاقمند باشد. چطور می‌توانید اطلاعات خود را حفظ کنید؟
همان‌طور که گفتم هر اقدامی که می‌شده برای حفظ اطلاعات کرد را برداشته‌ایم. هرگونه ارتباط کدگذاری شده و هر اطلاعاتی که دریافت می‌شود سریع آف‌لاین شده و در خط ارتباطی اینترنت نیست که کسی بخواهد به آن دسترسی داشته باشد.
کاربر اگر اطلاعات خودش را داوطلبانه ندهد، ما هیچ اطلاعی از آن نداریم. برای همین اگر حکم دادگاهی برای ما بیاید که باید این اطلاعات خاص را به ما بدهید، ما در واقع چیزی نداریم که به آن‌ها بدهیم. چون حتی خودمان اگر کاربر اطلاعات خودش را ندهد از آن مطلع نیستیم.
مدل کدگذاری و ارسال فایل را هم خیلی معمولی طراحی کرده‌ایم که حتی اگر کسی آن را مانیتور کند، متوجه چیزی عجیب و متفاوت نخواهد شد.
گزینه دیگری که این اپلیکیشن دارد، «پاک کردن در موقع خطر» (پنیک دیلیت) است. اگر کسی حس کرد ممکن است تلفنش را بگیرند یا خودش را دستگیر کنند، یک مرحله سه قدمی دارد که با زدن روی سه دکمه، اپلیکیشن و تمامی محتویات آن در جا پاک می‌شوند
برای مطمئن بوده از خطر حوزه دخالت قضایی، برخی شرکت‌ها برای مثال سرور خود را در کشور سوییس قرار می‌دهند. شما برای بررسی خود هم چنین امکانی را در نظر گرفتید؟
در زمانی که قرار بود سرور را مشخص کنیم، بله بررسی‌هایی انجام دادیم ولی من را عفو کنید چون نمی‌توانم مشخصات دقیق مکانی سرور و یا حوزه قضایی آن را با شما قسمت کنم.
پس اگر درست فهمیده باشم حاضر به افشای جزئیات آن نیستید ولی مطمئن هستید که بهترین حوزه قضایی را انتخاب کرده‌اید؟
بله درست است.
در حال حاضر فقط اپلیکیشن برای تلفن‌های آندروید و روی گوگل‌پلی قابل دسترسی است. آیا برنامه‌ای برای حضور در دیگر تلفن‌های هوشمند مثل ویندوز و آی‌فون و یا حتی تلفن‌های غیرهوشمند دارید؟
مشغول احتمال بررسی برای دیگر پلت‌فرم‌ها هستیم ولی طبق بررسی اولیه ما، آندروید در جهان بالاترین حوزه استفاده را دارد و آخرین آمار می‌گوید ۸۰ درصد آمار کاربران تلفن هوشمند در جهان هستند.
حوزه فروش بالای سیستم عامل اپل در شمال آمریکا و غرب است ولی در کل جهان، آمار بالا به اندروید اختصاص دارد و بیشتر کشورهایی که ما فکر می‌کنیم نیاز به چنین اپلیکیشنی دارند، در حوزه کاربران آندروید تعریف می‌شوند.
اندروید همچنین انعطاف‌های دیگری هم دارد برای مثال «ای پی کی» یا فایلی که برای دانلود اپ از آن استفاده می‌کنید، این اجازه را به ما می‌دهد که هم اپلیکیشن را روی گوگل‌پلی بگذاریم، هم خودمان آن را بفرستیم.
اگر کسی راحت نبود که مشخصات خود را در اختیار گوگل‌پلی قرار گذاشته و در آن حسابی برای خود درست کند، باز اگر به طور مستقیم با ما تماس بگیرد، ما می‌توانیم اپ را به طور مستقیم بفرستیم و نیاز به ارتباط اجباری با گوگل‌پلی نخواهد داشت.
به خاطر خصوصیاتی که این اپلیکیشن دارد، ما آن را برای تلفن‌های هوشمند ساختیم چون باید تلفن درصدی از امکان ذخیره مناسب و یا دوربین برای ثبت داشته باشد و حسگرهای تلفن هوشمند برای احراز هویت کاربر و استفاده از رمز عبور، مورد نیاز است.
تمامی این امکانات روی تلفن‌های هوشمند وجود دارد. ما چند نسل عقب‌تر را هم پشتیبانی می‌کنیم ولی با این حال باید تلفن هوشمند باشد.
آیا این امکان وجود دارد که از این اپلیکیشن استفاده کرده و دیگر نقض حقوق را هم ثبت و ضبط کرد؟ برای مثال کسی که نه فقط شاهد نقض حقوق بشر ولی شاهد خشونت خانگی یا نقض حقوق حیوانات است و در این حوزه فعالیت می‌کند هم بتواند از آن استفاده کند؟
به لحاظ فناوری، این امکان و برای همه قابلیت ثبت شاهد وجود دارد. ولی به لحاظ سازمانی و برای ما، اولویت پیگیری و تعقیب قضایی جنایت‌های بی‌رحمانه، کشتار نژادی، جنایت علیه بشریت، جنایات جنگی و شکنجه سازمان‌یافته است. نه این که بگویم نمی‌خواهیم اگر جنایت یا نقض حقوق جدی دیگری صورت می‌گیرد از آن گذر کنیم، ولی مأموریت و امکان فعلی ما، بررسی جنایت‌های بی‌رحمانه است.
وقتی یک تصویر به سرور ما می‌رسد، ما تحلیلگرانی داریم که سند ارسالی را بررسی می‌کنند و بعد از مشخص شدن نوع نقض حقوق یا جنایت، آن را به بخش مشخص برای تعقیب می‌فرستند.
از همین رو نمی‌گویم دیگر مدارکی که به ما می‌رسد را کنار می‌گذاریم ولی شاید امکان تعقیب قضایی آن را نداشته باشیم.
ولی اگر نهادی یا سازمانی یا گروهی از دواطلبان که دارند روی مسئله دیگری کار می‌کنند، آیا می‌توانند با شما تماس گرفته و بگویند برای مثال ما روی این حوزه خاص – برای مثال آزار کودکان - کار می‌کنیم و اگر می‌شود از این اپ استفاده کرده و هدف خود را با همکاری شما دنبال کنیم؟
هرگروهی که بخواهد، ما با آن‌ها گفت‌وگو کرده و از آن استقبال می‌کنیم که بررسی‌ها را انجام داده و اگر راهی برای همکاری پیدا شود، آن را فراهم کنیم.
هدف اصلی ما این بوده که به افرادی که در مکان‌هایی با امکان وقوع جنایت‌های بی‌رحمانه هستند کمک کنیم دیگر نه فقط برای اطلاع‌رسانی و آگاهی که برای ثبت دقیق و تأثیر جدی‌تر و بالاتر آن را دنبال کنند ضمن این که با خطر کم‌تری روبرو شوند.
***
معرفی پروژه شاهد عینی در شبکه عمومی این گروه در یوتیوب. هشدار: برخی تصاویر در این ویدیو ممکن است آزاردهنده باشد