بیست و یکم آذر امسال، هفتادمین سالگرد تاسیس حکومتی است در آذربایجان ایران که یک سال بیشتر دوام نیاورد و زیر سایه ابهامات حقوقی متعدد و اتهامات بیشمار، خیلی زود برای همیشه از میان برداشته شد؛ آنچه که «حکومت ملی آذربایجان» نام گرفت و البته در حاشیه این واحد سیاسی متفاوت، تشکیلاتی نیز به نام «جمهوری کردستان» در خاک استان آذربایجان غربی اعلام موجودیت کرد.
هر دو تشکیلات در تاریخ معاصر ایران، نقاط عطفی هستند برای کسانی که به مساله اصلاحات سیاسی در ایران و گذارش به عصر حکومت‌داری مدرن و دموکراتیک علاقه‌مندند و درباره آن مطالعه می‌کنند.
از کسانی که معتقدند حاکمیت فدرال، یکی از گزینه‌های جدی برای آینده دموکراسی ایرانی است تا آنها که حکومت مرکزگرای قدرتمند را راه سعادت همه ایرانیان می‌شناسند، از کسانی که از آنچه تبعیض علیه اقوام می‌خوانند گله‌مندند تا آنها که معتقدند ریشه مشکلات در ساختار غیردموکراتیک حاکمیت است، از کسانی که پنهان یا آشکار خواهان تجزیه کشور ایران هستند تا گروهی که به سختی از تمامیت ارضی ایران دفاع می‌کنند، همه وقتی به حوادث هفتاد سال پیش آذربایجان می‌رسند، با روایتی منحصربه‌فرد، بخشی از آنچه رخ داده را به عنوان شواهد تاریخی استدلالهای سیاسی امروز به رخ می‌کشند و بر حقانیت خود پا می‌فشارند.
هفتاد سال بعد از این اتفاق، تشکیلاتی به نام «حکومت ملی آذربایجان» برای تجزیه‌طلبان امروز خود گواهی است که ایده جدایی آذربایجان از ایران، زمینه تاریخی قابل اعتنایی دارد و پروژه کهنه‌ای است که برای دفاع از حقوق آذربایجانی‌ها باید دنبال شود.
در مقابل مخالفان تجزیه ایران، اسناد موجود درباره وابستگی این تشکیلات به اتحاد جماهیر شوروی و البته فرجام این تشکیلات را شاهدی می‌دانند بر اینکه آنچه جدایی طلبی برخی از آذربایجانی‌ها خوانده شده، یک توطئه ضد آذربایجانی و ضد ایرانی وابسته به کشورهای خارجی است و نه تنها ریشه در واقعیت ندارد بلکه حقیقت تاریخی آنچه رخ داده و واکنش مردم عادی به این تشکیلات بعد از خروج نیروهای نظامی شوروی از ایران، کاملا عکس این ادعا را ثابت می‌کند.
بدین ترتیب وقایع سالهای ۱۳۲۴ و ۱۳۲۵، برای گروهی «غائله آذربایجان» است و از پایانش به عنوان «نجات آذربایجان» یاد می‌کنند و برای عده‌ای دیگر، جرقه یک جنبش به گفته آنها «ملی».
چگونه ممکن است که یک واقعیت تاریخی برای دو گروه سیاسی کاملا مخالف افتخار بیافریند؟ در هفتاد سال پیش دقیقا چه رخ داده که هم هواداران تجزیه ایران به آن ارجاع می‌دهند و هم مخالفان تجزیه ایران؟ نقش اتحاد جماهیر شوروی در این ماجرا چه بود؟ ایران چگونه این بحران را از سر گذراند؟ و در پایان ماجرا چرا بعد از خروج نیروهای نظامی شوروی، تشکیلات حکومت ملی آذربایجان و جمهوری کردستان که به نام جمهوری مهاباد معروف است، به سرعت از هم پاشیدند؟
سری تاریخی «فرقه» که در یک ماه پیش‌رو، هر شب در پایان مجله شامگاهی از رادیو فردا پخش خواهد شد، تلاشی است برای یافتن پاسخ برای تک تک این سئوالات. همزمان با پخش هر قسمت از این برنامه، نسخه آنلاین آن نیز به شکل روزانه در وب‌سایت رادیو فردا منتشر خواهد شد. در این نسخه‌های آنلاین شما می‌توانید علاوه بر خواندن متن مرتبط با هر قسمت، نسخه کامل رادیویی را نیز گوش کنید.