استفاده مسئولین جمهوری اسلامی ایران از شبکه‌های اجتماعی نظیر توئیتر، فیس‌بوک و اینستاگرام بحث تازه‌ای نیست. بااین حال هر از چند گاهی به دلیل ممنوعیت استفاده این شبکه‌های اجتماعی برای عموم ایرانیان بحث‌های بسیاری در این ارتباط در محافل، رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی صورت می‌گیرد.
به تازگی وزیر ارتباطات، محمود واعظی با این سؤال خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران، ایسنا، روبه‌رو شد که از او پرسید چطور با وجود ممنوعیت استفاده شبکه‌های اجتماعی برای مردم، مسئولین حکومتی از این شبکه‌ها استفاده می‌کنند؟
اما استفاده از شبکه‌های اجتماعی در میان مسئولین نظام رشد چشمگیری داشته‌است. به اذعان محمدعلی ابطحی، معاون سابق ریاست‌جمهوری در دوران اصلاحات، که از اولین وبلاگ‌نویسان حکومتی هم به حساب می‌آید، این شبکه‌ها همچنان برای عموم مردم فیلتر هستند و دسترسی به آنها آسان نیست.
آقای ابطحی در پستی که چند هفته پیش در اینستاگرام خود منتشر کرد، می‌نویسد: «ای کاش فیلترینگ فیس‌بوک و توئیتر برداشته شود تا هر شبکه اجتماعی کارکرد خودش را پیدا کند. مثلاً این طفلکی اینستاگرام برای شِر کردن [همخوان کردن] عکس درست شده، تبدیل شده به یک شبکه خبری و حرف زدن و اطلاع‌رسانی. فقط به دلیل اینکه فیلتر نیست. خب این دو شبکه اجتماعی هم اگر رفع فیلتر شود و هر کدام کارکرد خودشان را داشته باشند و تنها صفحاتی که به دلایل سیاسی و یا اخلاقی پسندیده نمی‌شود، مثل اینستاگرام فیلتر شود، چه اشکالی دارد؟ اولین اثر مثبتی که دارد این است که ماها این فیلترشکن لامصب را از رو تلفن‌ها و لپ‌تاپامون بر می‌داریم و شیطان هم وسوسه نمی‌کند که حالا که فیلترشکن نصب کردیم، یک سری هم به جاهای ممنوعه بزنیم. والا به مولا»
اسماعیل احمدی‌مقدم، فرمانده پیشین نیروی انتظامی جمهوری اسلامی، هم در مصاحبه‌ای که بخشی از آن را خبرگزاری فارس منتشر کرد، از نقطه ضعف نیروی تحت امر خود و نظام حاکم در ایران در به‌کارگیری از شبکه‌های اجتماعی در برخورد با معترضان به نتیجه انتخابات ریاست جمهوری سال ۸۸ گفته است: «در سال ۸۸، فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی مثل فیس‌بوک، توئیتر و اسکایپ که بعداً آمد، نقش مهمی داشتند. اصلاً در نظام، امثال فیس‌بوک و توئیتر را نشنیده بودیم و در این باره توجیه نبودیم که اینها (معترضین) چگونه جمع می‌شوند؟»
درسال ٨٨ البته شبکه اینستاگرام فعال نبود و به نظر عدم اشاره آقای احمدی‌مقدم به نام این شبکه پرطرفدار بایستی به همین خاطر باشد.
نکته مهمی که در برقراری ارتباط بین کاربران شبکه‌های اجتماعی با مردم بایستی در نظر گرفته شود ارایه نظرات مختلف در زیر هر یک از پست‌های منتشر شده است .شاید فیلتر نبودن اینستاگرام در ایران دلیل استقبال کاربران مقیم داخل کشور از این شبکه اجتماعی است.
اینستاگرام و حکومت ایران
آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر ایران، حساب اینستاگرامی با بیش از ۴۰۰ هزار دنبال‌کننده دارد. صفحه اینستاگرام وی توسط تیمی آشنا به دنیای شبکه‌های اجتماعی به‌روز می‌شود که اکثراً به نقل قول از سخنان وی پرداخته و عکس‌های دیدارهای رسمی و گاه غیررسمی در این صفحات به اشتراک گذاشته می‌شوند.
صفحه رسمی حسن روحانی، رئیس‌جمهور ایران، در اینستاگرام با بیش از ۳۵۰ هزار دنبال‌کننده، به مسائل سیاسی و خبری جاری در ایران می‌پردازد.
در یکی از آخرین پست‌های این صفحه عکسی از عیادت حسین فریدون دستیار ویژه رئیس‌جمهور ایران از محمدرضا شجریان، استاد آواز موسیقی سنتی، در بیمارستان منتشر شده و این در حالی‌است که رسانه‌های رسمی کشور نظیر صدا و سیما چندین سال خبر یا تصویری از استاد آواز ایران را به دلیل حمایت وی از جنبش سبز منتشر نکرده بودند.
از دیگر حساب‌های کاربری فعال در اینستاگرام حساب کاربری محمد خاتمی با بیش از ۲۰۵ هزار دنبال‌کننده است که پس از اعلام خبر ممنوع بودن انتشار تصاویر و نام رئیس‌جمهور دوران اصلاحات فعال‌تر از گذشته شده و به انتشار اخبار مربوط به او می‌پردازد.
علاوه بر آن، حساب کاربری دیگری نیز با بیش از ۳۵ هزار دنبال‌کننده به انتشار عکس‌های مرتبط با خاتمی می‌پردازد و کسانی که با او عکس داشته‌اند با ارسال عکس‌های خود به این صفحه، آن را با دیگر کاربران این شبکه اجتماعی به اشتراک می‌گذارند.
هاشمی رفسنجانی، رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام، نیز با حدود ۱۷۰ هزار دنبال‌کننده در اینستاگرام، حساب کاربری فعالی دارد که بیشتر عکس‌هایی در ارتباط با دیدارهای وی با مردم و مسئولین، در گذشته و حال، در آن به اشتراک گذاشته شده است.
به نظر می‌رسد، دلیل استقبال سیاستمداران ایرانی از اینستاگرام، آسانی اطلاع‌رسانی با اتکا به عکس باشد. آنها می‌توانند با انتشار یک عکس و توضیحی مختصر زیر آن به آسانی با مخاطبان خود در ارتباط باشند.
در میان سیاستمداران ایرانی، محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه ایران، و معاون وی عباس عراقچی، در جریان گفت‌وگوهای هسته‌ای با کشورهای ۵+۱، از اینستاگرام به منظور اطلاع‌رسانی در مورد مذاکرات استفاده کردند.
به عنوان مثال در روز اعلام حصول توافق هسته‌ای، عباس عراقچی با انتشار عکس دست آیت‌الله خامنه‌ای بدون هیچ توضیحی تنها به تاریخ «۲۳ تیرماه ۹۴» اشاره کرده است.
این دو سیاستمدار گاه به گفتگوی مستقیم با مخاطب پرداخته و در مواردی جواب‌ها و نوشته‌هایشان بحث‌های فراوانی را در فضای مجازی به همراه داشته است.
حساب کاربری علی لاریجانی، رئیس مجلس شورای اسلامی، در شبکه اینستاگرام با بیش از ۱۴ هزار دنبال‌کننده عکس‌های دیدارهای رسمی وی منتشر می‌کند.
مرتضی طلایی، نایب رئیس شورای اسلامی شهر و فرمانده سابق پلیس تهران، نیز در استفاده از اینستاگرام با حدود پنج هزار دنبال‌کننده تلاش می‌کند ارتباطی نزدیک با شهروندان تهرانی برقرار کند.
دکتر علی اکبر ولایتی، وزیر اسبق امور خارجه جمهوری اسلامی و مشاور امور بین‌الملل آیت‌الله خامنه‌ای، هم به تازگی به شبکه اینستاگرام پیوسته است.
او در اولین پست خود اینگونه نوشته است: «اهمیت فضای رسانه‌ای جدید و شبکه‌های اجتماعی که امروز سهم بسزایی در حوزه اطلاع‌رسانی پیدا کرده‌اند، سبب شد فرصتی جدید برای سخن گفتن بی‌پیرایه و شنیدن بی‌واسطه در این فضا فراهم گردد».
در این میان عکس‌های احمد خمینی جوان [نواده آیت‌الله خمینی و پسر حسن خمینی] از تنوع بسیاری برخوردار است. او فارغ از پیشینه خانوادگی خود، عکس‌های خصوصی خانوادگی‌اش همچون لحظات بازی پدرش با خواهر خردسالش را معمولاً در کنار نوشته‌هایی عاطفی منتشر می‌کند.
از طریق عکس‌های احمد خمینی در اینستاگرام، می‌توان تا حدودی بی‌واسطه و غیررسمی، زندگی یک جوان از مهم‌ترین خانواده تأثیرگذار در ایران در بیش از سه دهه گذشته را دید.
آنچه در این میان مهم است ادبیات به کار رفته در بسیاری از پست‌های منتشر شده در حساب‌های مقام‌های ایرانی در شبکه‌های اجتماعی است که عمدتاً خشک و رسمی و فارغ از فضای حاکم بر این نوع شبکه‌هاست.
بندرت مطلب طنزی همراه با نقل قول مستقیم در مطالب منتشر شده دیده می‌شود و اکثر عکس‌های استفاده شده در این حساب‌های کاربری همان عکس‌های رسمی منتشر شده در خبرگزاری‌ها و رسانه‌های رسمی داخل کشور است.
در این میان همسران و زنان سیاستمدار در نظام حکومتی ایران نیز به این شبکه‌ها پیوسته‌اند.
زهرا اشراقی نوه آیت‌الله خمینی در اینستاگرام با حدود ۵۵ هزار دنبال‌کننده، به انتشار عکس‌های روزانه خود می‌پردازد.
او در مواقعی همچون ممنوعیت ورود بانوان به ورزشگاه‌ها اعتراض می‌کند: «وقتى وسط ماجرا نشستى، متوجه عمق خیلى چیزا نمى‌شى، با یکم فاصله از خودت اما، وضعیت فرق مى‌کنه، به طرز بى‌رحمانه‌اى حقایق به درکت هجوم میاره و فهمت میاد که کجاى این هزارتوى زندگى ایستادى. شاید بچه‌هاى فردا تنها واکنش‌شون به اینکه، یه روزى، ما جز تو خونه و پاى تلویزیون، جایی نداشتیم که تیم محبوب‌مون رو تشویق کنیم، جز خنده چیزى نباشه… به امید موفقیت تیم ملی‌مون».
معصومه ابتکار، معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست، خود مسئولیت نوشتن توضیح عکس‌ها و مطالب منتشرشده در حساب کاربری خود در اینستاگرام را که بیش از ۳۳ هزار نفر طرفدار دارد، برعهده دارد و تلاش می‌کند ارتباط صمیمی‌تری با مخاطبان خود برقرار کند.
او در نوشته‌ای که در جریان راهپیمایی امسال روز قدس در صفحه اینستاگرامش درج کرده، نوشته است: «گروهی اندک البته با صدایی بلند و به نظر هدایت‌شده هم بودند که در بزنگاه‌هایی جلو آمده و با پرخاش مسایلی را مطرح کردند. مثلاً اینکه چرا من خواستار رسیدگی به سگ‌کشی شده‌ام! جالب اینکه به طور هماهنگ شعارهای مرگ بر فتنه‌گر هم سر می‌دادند. اما من هر چه به اطرافم نگاه کردم، فتنه‌گری ندیدم».
نرگس موسوی، دختر میرحسین موسوی و زهرا رهنورد، چند هفته پیش با انتشار عکسی از زهرا رهنورد، در صفحه اینستاگرامش که ۲۶ هزار دنبال‌کننده دارد، تولد مادرش را تبریک گفته است.
سهم اصلاح‌طلبان در استفاده از شبکه‌های اجتماعی برای مکالمه مستقیم با مخاطبان‌شان، اگرچه چشم‌گیر است اما حساب‌های کاربری اینستاگرام منتسب به میرحسین موسوی و مهدی کروبی که هر دو از نامزدهای انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۸۸ بوده و اکنون در حصر خانگی به سر می‌برند، هر کدام تنها ۱۳ هزار دنبال‌کننده دارند.
بر اساس اعلام وزیر ارتباطات تعداد افرادی که دارای تلفن‌های هوشمند در داخل کشورند ۲۷ میلیون نفر اعلام شده است و از این تعداد ۹ میلیون نفر به اینترنت موبایل دسترسی دارند.
اما سؤال اساسی اینجاست که با وجود فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی مسئولان حکومتی در صدد ارتباط با کدام دسته از شهروندان ایرانی هستند در حالی که تمامی رسانه‌های رسمی حکومتی همان اخبار منتشرشده در حساب‌های کاربری مسئولان حکومتی ایران را بارها بازنشر می‌کنند.
در صورتی که بررسی نمونه‌های مشابه در این زمینه در میان سیاستمداران خارجی از ارتباط مستقیم و غیررسمی آنها با مخاطب‌های شبکه‌های اجتماعی حکایت دارد.
به عنوان مثال در آخرین نمونه از عکس‌هایی که از باراک اوباما در حساب کاربری اینستاگرام کاخ سفید منتشر شده، او با گرفتن یک عکس سلفی با فردی که نامش Bear Gryls است نوشته است: «خوشحالم این تنها خرسی بود که در پارک (آلاسکا) دیدم». [در زبان انگلیسی bear به معنی خرس است]